- 1010
- 1000
- 1000
- 1000
قسمت 1 - پیشینه قرائات قرآن
در این برنامه آقای کریم دولتی به آموزش پیشینه قرائات قرآن می پردازد.
چگونگی نزول قرآن
قرآن کریم، آخرین کتاب آسمانی است که به طریق وحی از سوی خداوند به منظور نجات بشر از گمراهی و راهنمایی او به وادی تابناک هدایت بر پیامبر گرامی اسلام، حضرت محمد بن عبد‌الله (صلی الله علیه وآله), نازل شده است.
پیامبر گرامی اسلام در بیست و هفتم ماه رجب, به پیامبری مبعوث شد و آغاز نزول قرآن به عنوان یک کتاب مفصّل, سه سال پس از مبعث و در شب قدر از ماه مبارک رمضان بوده است و در طول بیست سال باقی‌مانده از عمر گرامی ایشان, به صورت تدریجی نازل شده است.
نخستین قسمت قرآن که در شب مبعث نازل شد, پنج آیه اول سوره علق بود. آخرین آیه نازله را آیه 281 سوره بقره می‌دانند ﴿و اَتَّقوا یَوْماً تُرجَعُونَ فیه إلی الله...﴾. اولین سوره کامل، سوره حمد و آخرین سوره کامل, سوره نصر می‌باشد.
قرآن به سُوَر و آیات تقسیم شده است. تعداد سور قرآن 114 و تعداد آیات آن به روایت کوفیّین، 6236 آیه است. آیات و سور، بر حسب مکان نزول, به دو دسته مکی و مدنی تقسیم می‌شوند.
پیامبر اسلام (صلی الله علیه وآله) خود اُمّی بودند و با کتابت آشنایی نداشتند, اما از افرادی به عنوان کُتّاب وحی استفاده نمودند؛ و از این رو در صدر اسلام، علاوه بر حفظ آیات توسط مسلمین از کتابت آن نیز در جهت مصونیت کلام الهی از نسیان و تحریف، بهره گرفته شد.
جمع‌آوری و تألیف قرآن
در دوره پیامبر (صلی الله علیه وآله) آیات و سوره‌ها تکمیل و نام آن‌ها نیز تعیین شده بود؛ اما در قطعاتی پراکنده در دسترس مسلمانان قرار داشت. جمع آوری قرآن در یک مجلد به هم پیوسته بعداً انجام گرفت. اولین جامع و تدوین‌کننده قرآن حضرت علی بن ابی طالب (علیه السلام) است که متأسفانه این قرآنِ مدون، مورد پذیرش قرار نگرفت؛ بنا بر این این کار را برخی دیگر از صحابه پیامبر انجام دادند؛ اما اختلاف موجود در مصحف‌های مختلف به مشکلی بزرگ مبدل شد تا این‌که سرانجام در زمان عثمان، قرآن با ترتیب فعلی, تدوین شده و در اختیار مسلمانان قرار گرفت.
قابل توجه این‌که این امر, مورد تأیید امیر مؤمنان حضرت علی (علیه السلام) واقع شد و ایشان در زمان خلافت خویش نیز مردم را به همان مصحف عثمان ملزم کردند و مانع از این شدند که تغییری در آن داده شود, حتی اگر در آن اشتباهات املائی وجود داشته باشد؛ زیرا بیم آن می‌رفت که به بهانه اصلاح آن, تغییر و تحریفی صورت گیرد.
قرآنِ جمع‌آوری‌شده به وسیله عثمان, حداکثر در نه جلد تکثیر و به سایر بلاد اسلامی فرستاده شد. در واقع, ترتیب سور و کتابت فعلی قرآن که در دست ما است، مطابق با همان مصحف عثمانی است.
علامت و نقطه‌گذاری قرآن
عاری بودن قرآن از علامات و نشانه‌هائی از قبیل اعراب و نقطه, می‌توانست در دراز مدت به تشتّت قرائت کلمات منجر گردد.
نخستین بار, در سال 69 هجری ابو الاَسْوَد دوئَلی به اعراب‌گذاری کلمات قرآن پرداخت و سرانجام با همت دو تن از شاگردان وی به نامهای یحیی بن یَعْمَر و نصر بن عاصم, نقطه‌گذاری حروف, صورت گرفت و سرانجام در قرن سوم هجری, نگارش قرآن به پختگی و انسجام قابل ملاحظه‌ای رسید.
علایم مرسوم امروزی برای بیان حرکات حروف, از ابتکارات خلیل بن احمد است.
تعلیم قرائت قرآن
به گواهی تاریخ، تعلیم قرائت قرآن را شخص پیامبر گرامی اسلام (صلی الله علیه وآله) آغاز کرد و صحابه ایشان ده آیه را فرا می‌گرفتند و به ده آیه بعد نمی‌پرداختند مگر آن‌که راه و رسم قرائت صحیح, وقف و ابتداء و عمل به احکام و مضامین ده آیه اول را از پیامبر (صلی الله علیه وآله) می‌آموختند.
بدین‌سان اولین گروه از قاریان قرآن همچون حضرت علی بن ابی طالب (علیه السلام) و ابن مسعود و اُبَیّ بن کَعْب و... پدید آمدند و قرائت همین افراد، مرجع اسناد قرّاء در قرون بعد گردید.
بنا بر این علم قرائت قرآن، عبارت از «روایات و طرق قرآنی است که با اِسناد به ثبوت رسیده باشد تا عمل به آن لازم الاتباع باشد».
عوامل ایجاد پدیده اختلاف قرائات
با گذشت زمان، سیر تعلیم و تعلّم قرائات, در انتقال از نسلی به نسل بعدی، متحول و تعداد قرّاء در بلاد اسلامی زیاد و زیادتر شد تا آن جا که اختلاف نظر اینان در اواسط قرن اول هجری, به مسئله اختلاف قرائات آن انجامید.
اختلاف قرائات از بین همان صحابه مشهور, آغاز و با اعزام قرّاء به بلاد مختلف، شیوع بیش‌تری یافت و در هر مرکز از مملکت اسلامی، اساتید مشهور از جمله قرّاء سبعه (که ذکر آنان خواهد آمد) پدید آمدند که مردم قرائت را از آنان اخذ میکردند.
عوامل اختلاف موجود در قرائات را می‌توان در موارد ذیل خلاصه کرد:
1. تجویز قرائت قرآن از سوی پیامبر (صلی الله علیه وآله) به شکلی که هر گروهی مطابق لهجه و عادات خود تلفظ کنند.
2. اختلاف مصحف‌های اولیه, چه پیش از واقعه یکی کردن مصحف‌ها (توحید مصحف‌ها) توسط عثمان و چه پس از آن.
3. نارسایی خط و کتابت اولیه قرآن که فاقد علامت، حرکت و نقطه بود.
البته فوایدی را هم بر اختلاف قرائات, مترتب می‌دانند, از جمله بیان حکم مورد اجماع و اتفاق فقها و نیز ترجیح یکی از دو حکم مورد اختلاف، جمع دو حکم مختلف و....
فواید اختلاف قرائات
آن چنان که در برخی منابع آمده است, علمای قرائات فواید و ویژگی‌هایی را برای اختلاف قرائات ذکر کرده‌اند که عبارت‌اند از:
1. نهایة البلاغه، کمال الاعجاز و جمال الایجاز که در قرائات مختلف قرآن کریم جلوه‌گر می‌شود.
2. از دیگر فواید و آثار مترتب بر اختلاف قرائات بحث سخت گیری نکردن بر امت است که از سوی پیامبر گرامی اسلام، جواز قرائت هر قوم به لهجه خود صادر گردیده است.
3. بیان حکم مورد اجماع و اتفاق فقها: برای نمونه از سعد بن ابی وقاص و چند نفر از دیگر صحابه و قراء نقل شده که می‌خواندند: «وَلَهُ أخ أو أُخت مٍن أُمٍ» یعنی در بحث آیات ارث «من أمٍ» را اضافه میکردند که توضیح در بیان حکم مورد اجماع و به معنای خواهر و برادر مادری می‌باشد.
4. ترجیح یکی از دو حکم مورد اختلاف: به عنوان نمونه در مورد آزاد سازی برده در بحث کفاره, در این بخش از آیه:« أَوْ تَحْرِیرُ رَقَبَةٍ» برخی همچون شافعی معتقد بودند که واژه «مؤمنة» حتماً باید ذکر شود تا مشخص شود که مراد برده مسلمان و مؤمن است ولی ابوحنیفه و امامیه قائل به عدم ذکر این واژه بودند.
5. جمع میان دو حکم مختلف: برای نمونه در آیه ﴿وَلَا تَقْرَبُوهُنَّ حَتَّى یطْهُرْنَ﴾ اگر خوانده شود «یَطهُرنَ»، به معنای عدم جواز نزدیکی بدون غسل حیض است و اگر خوانده شود «یَطَّهَّرنَ» به معنای جواز نزدیکی پس از پاک شدن و قبل از غسل است؛ بدین ترتیب می‌توان با اختلاف در قرائات، میان دو حکم مختلف جمع نمود.
البته به نظر می‌رسد که اختلاف قرائات در کلام الله مطلوب و مفید نیست.
امام صادق (علیه السلام) در این زمینه می‌فرمایند: «إنَّ القرانَ واحدٌ نَزلَ مِن عِند واحدٍ وَلکنَّ الاختلافَ یَجیءُ مِن قِبَلِ الرُّواة؛همانا قرآن واحد است و از جانب خدای واحد نازل شده است و اختلافات دیده‌شده در آن از جانب راویان مختلف وارد شده است».
تألیف و تدوین قرائات مختلف
اول بار أبان بن تَغلِب (م 141 ﻫ), از شاگردان امام سجاد (علیه السلام) به این امر پرداخت؛ اما فراوانی انواع قرائات به حدی رسید که برخی از علما به فکر محدود کردن آن افتادند و اول بار قاسم بن سلّام تعداد قرائات را به 25 قرائت محدود نمود و پس از او ابن مجاهد (م 324 ﻫ) در کتاب خود به نام السبعة فی القرائات تعداد هفت قرائت مطرح کرده و ائمه قرائت را به قرّاء سبعه محدود ساخت.
اسامی قرّاء سبعه
1. عاصم کوفی (م 128 ﻫ)؛
2. نافع مدنی (م 169 ﻫ)؛
3. حمزه کوفی (م 156 ﻫ)؛
4. کسائی کوفی (م 189 ﻫ)؛
5. ابو عمرو بصری (م 154 ﻫ)؛
6. ابن کثیر مکی (م 120 ﻫ)؛
7. ابن عامر شامی (م 118 ﻫ).
اسامی راویان چهارده‌گانه
در میان راویان هر یک از این قرّاء، دو راوی نسبت به بقیه مشهورترند:
1. راویان عاصم: حَفص (م 180 ﻫ)، شعبه (م 193 ﻫ)؛
2. راویان نافع: وَرش (م 197 ﻫ)، قالون (م 220 ﻫ)؛
3. راویان حمزه: خَلَف (م 229 ﻫ)، خلّاد (م 220 ﻫ)؛
5. راویان کسائی: حفص الدوری (م 246 ﻫ)، ابو الحارث (م 240 ﻫ)؛
6. راویان ابو عمرو: حفص الدوری (راوی کسائی)، سوسی (م 261 ﻫ)؛
7. راویان ابن کثیر: بَزّی (م 250 ﻫ)، قُنبل (م 291 ﻫ)؛
8. راویان ابن عامر: ابن ذکوان (م 242 ﻫ)، هشام (م245 ﻫ).
عبارت مشهورِ چهارده روایت به همین موضوع اشاره دارد.
تفاوت قرائت، روایت و طریق
نحوه خواندن هر کلمه از قرآن, از این سه تعریف خارج نیست:
قرائت: آنچه را هر دو راوی یک قاری بر خواندن آن اتفاق نظر دارند، قرائت گفته و فردی که به او منتسب شده را قاری یا امام القرائه گویند؛ مثلاً قرائت کلماتی را که مورد اتفاق حفص و شعبه (راویان عاصم) باشد، قرائت عاصم گویند.
روایت: آنچه که هر راوی از امام خود نقل می‌کند و با نقل راوی دیگر آن امام متفاوت می‌باشد، روایت آن کلمه نامند؛ مانند: خواندن یک کلمه, مطابق روایت حفص از عاصم و خواندن آن کلمه به صورت متفاوت و مطابق روایت شعبه از عاصم.
طریق: آنچه که به نقل کننده از راوی منسوب است, طریق گویند. خود ناقل را نیز طریق نامند و همچنین نسل‌های بعدی ناقل از طریق قبل را نیز طریق گویند.
رجحان قرائت عاصم و روایت حفص
در میان قرائات مختلف، قرائت عاصم (ابن ابی النّجود کوفی) نسبت به دیگر قرائات, از اعتبار ویژه‌ای برخوردار است و نیز از میان راویانِ عاصم کوفی، روایت حفص نسبت به روایت شعبه، معتبرتر و امروزه متداول‌تر است.
عاصم با یک واسطه، قرائت خود را از امام علی (علیه السلام) گرفته است؛ و حفص نیز همان قرائت را, در واقع با دو واسطه از علی (علیه السلام) روایت کرده است.
دلایل رجحان و اعتبار قرائت عاصم نسبت به سایر قرائات
ابو بکر عاصم ابن ابی النُّجود کوفی (م 128 ﻫ) از مردم کوفه و از قرّاء معروف هفت‌گانه است. او که شیعی مذهب بوده است, قرآن را بر ابی عبد الرحمن حبیب سُلَمی که از شیعیان و یاران امام علی (علیه السلام) و دارای مقامی خاص نزد آن حضرت بود, قرائت کرد. (و مورد تأیید وی واقع شد.)
عاصم جامع فصاحت و قرائت صحیح و تجوید و دارای صوتی خوش در قرائت قرآن بود. استاد وی، ابو عبد الرحمن سلمی، نیز قرآن را بر علی (علیه السلام) قرائت نمود.
شیخ عبد الجلیل رازی مفسّر که خود, استاد ابن شهر آشوب و ابو الفتوح رازی است, در کتاب1 خود, در خصوص تشیع عاصم آورده است:
تشیع، آیین اکثر پیشوایان و استادان علم قرائت بوده است و اکثر قراء مکی, مدنی, کوفی, بصری و عدلیه شیعی بوده‌اند؛ نه مُشَبِّهه و خوارج و جبریه؛ و روایات آنان نیز منقول از امیر المؤمنین علی (علیه السلام) می‌باشد و امثال عاصم نیز شیعه هستند.
خوانساری در روضات الجنات می‌نویسد:
عاصم پارساترین و پرهیزگار‌ترین قراء، و رأی او درست‌ترین آرا در قرائت به شمار می‌رود. مساعی عاصم در موضوع قرائت، بیش از همه قراء دیگر جلب‌نظر می‌کند.
علامه حلی در المنتهٰی می‌گوید:
محبوب‌ترین قرائات نزد من، قرائتی است که عاصم از ابی بکر بن عیاش نقل کرده است.
ابی بکر بن عیاش گوید:
ابو عبد الرحمن سلمی (استاد عاصم) قرائت را از علی (علیه السلام) نقل کرده است و روایت او از علی (علیه السلام) ناسخ هر گونه قرائت دیگر است. او ـ سُلَمی ـ مقامی خاص نزد علی (علیه السلام) داشته و واجد خصلت ضبط می‌باشد و نیز مقرئ و استاد قرائت حسن و حسین، فرزندان علی (علیه السلام)، است.
عاصم از دیدگاه علمای شیعی و نیز علمای اهل سنّت، شخصیتی بارز و با تقوا و مورد اعتماد در مسئله قرائت بوده است. در ابتدای قرن چهارم، ابن مجاهد, قاری بغداد, تنها قرائت عاصم را تعلیم می‌داد. امام احمد بن حنبل نیز قرائت عاصم را بر دیگر قرائت‌ها ترجیح می‌داد و می‌گفت: «عاصم مورد وثوق من بوده و من او را اختیار کرده‌ام».
دلایل رجحان روایت «حفص از عاصم» نسبت به سایر روایات
ابو عمرو حفص بن سلیمان کوفی مشهور به حفص بوده و او را رَبیب (فرزند همسرِ) عاصم می‌دانند. گویند حفص قرآن را پنج آیه پنج آیه از عاصم اخذ کرد. روایت حفص همان قرائت عامه مسلمانان است.
مرحوم زنجانی گوید: «وی مردی عالم و آگاه‌ترین اصحاب عاصم نسبت به قرائت وی بوده است».
ابن حصین نیز چنین می‌گوید:
روایت و نقل صحیح قرائت عاصم توسط حفص انجام گرفته است.
ابو بکر خطیب در جایی گفته است:
پیشینیان, حفص را از لحاظ حافظه، قوی‌تر از راوی دیگر عاصم (شعبه) می‌دانند.
علّامه ابن الجزری در طیبة النشر گوید:
حفص از لحاظ اتقان و استحکام قرائت، از دیگران برتر است. خود حفص می‌گوید: «عاصم به من گفت: قرائتی را که به تو آموختم همان است که از ابو عبد الرحمن سلمی اخذ کرده‌ام و او عیناً از علی (علیه السلام) گرفته است و قرائتی را که به ابو بکر شعبة بن عیاش (راوی دیگر) آموختم, قرائتی است که بر زِرّ بن حُبَیش عرضه کرده‌ام و او از ابن مسعود اخذ کرده بود.»
امروز، اکثریت مطلق جهان اسلام, قرآن را به روایت حفص از عاصم می‌نویسند و می‌خوانند.
قواعد این درس نیز براساس روایت حفص از عاصم, از طریق کتاب طیبة النشر علامه ابن الجزری (م 833 ﻫ) بیان می‌شود.
چگونگی نزول قرآن
قرآن کریم، آخرین کتاب آسمانی است که به طریق وحی از سوی خداوند به منظور نجات بشر از گمراهی و راهنمایی او به وادی تابناک هدایت بر پیامبر گرامی اسلام، حضرت محمد بن عبد‌الله (صلی الله علیه وآله), نازل شده است.
پیامبر گرامی اسلام در بیست و هفتم ماه رجب, به پیامبری مبعوث شد و آغاز نزول قرآن به عنوان یک کتاب مفصّل, سه سال پس از مبعث و در شب قدر از ماه مبارک رمضان بوده است و در طول بیست سال باقی‌مانده از عمر گرامی ایشان, به صورت تدریجی نازل شده است.
نخستین قسمت قرآن که در شب مبعث نازل شد, پنج آیه اول سوره علق بود. آخرین آیه نازله را آیه 281 سوره بقره می‌دانند ﴿و اَتَّقوا یَوْماً تُرجَعُونَ فیه إلی الله...﴾. اولین سوره کامل، سوره حمد و آخرین سوره کامل, سوره نصر می‌باشد.
قرآن به سُوَر و آیات تقسیم شده است. تعداد سور قرآن 114 و تعداد آیات آن به روایت کوفیّین، 6236 آیه است. آیات و سور، بر حسب مکان نزول, به دو دسته مکی و مدنی تقسیم می‌شوند.
پیامبر اسلام (صلی الله علیه وآله) خود اُمّی بودند و با کتابت آشنایی نداشتند, اما از افرادی به عنوان کُتّاب وحی استفاده نمودند؛ و از این رو در صدر اسلام، علاوه بر حفظ آیات توسط مسلمین از کتابت آن نیز در جهت مصونیت کلام الهی از نسیان و تحریف، بهره گرفته شد.
جمع‌آوری و تألیف قرآن
در دوره پیامبر (صلی الله علیه وآله) آیات و سوره‌ها تکمیل و نام آن‌ها نیز تعیین شده بود؛ اما در قطعاتی پراکنده در دسترس مسلمانان قرار داشت. جمع آوری قرآن در یک مجلد به هم پیوسته بعداً انجام گرفت. اولین جامع و تدوین‌کننده قرآن حضرت علی بن ابی طالب (علیه السلام) است که متأسفانه این قرآنِ مدون، مورد پذیرش قرار نگرفت؛ بنا بر این این کار را برخی دیگر از صحابه پیامبر انجام دادند؛ اما اختلاف موجود در مصحف‌های مختلف به مشکلی بزرگ مبدل شد تا این‌که سرانجام در زمان عثمان، قرآن با ترتیب فعلی, تدوین شده و در اختیار مسلمانان قرار گرفت.
قابل توجه این‌که این امر, مورد تأیید امیر مؤمنان حضرت علی (علیه السلام) واقع شد و ایشان در زمان خلافت خویش نیز مردم را به همان مصحف عثمان ملزم کردند و مانع از این شدند که تغییری در آن داده شود, حتی اگر در آن اشتباهات املائی وجود داشته باشد؛ زیرا بیم آن می‌رفت که به بهانه اصلاح آن, تغییر و تحریفی صورت گیرد.
قرآنِ جمع‌آوری‌شده به وسیله عثمان, حداکثر در نه جلد تکثیر و به سایر بلاد اسلامی فرستاده شد. در واقع, ترتیب سور و کتابت فعلی قرآن که در دست ما است، مطابق با همان مصحف عثمانی است.
علامت و نقطه‌گذاری قرآن
عاری بودن قرآن از علامات و نشانه‌هائی از قبیل اعراب و نقطه, می‌توانست در دراز مدت به تشتّت قرائت کلمات منجر گردد.
نخستین بار, در سال 69 هجری ابو الاَسْوَد دوئَلی به اعراب‌گذاری کلمات قرآن پرداخت و سرانجام با همت دو تن از شاگردان وی به نامهای یحیی بن یَعْمَر و نصر بن عاصم, نقطه‌گذاری حروف, صورت گرفت و سرانجام در قرن سوم هجری, نگارش قرآن به پختگی و انسجام قابل ملاحظه‌ای رسید.
علایم مرسوم امروزی برای بیان حرکات حروف, از ابتکارات خلیل بن احمد است.
تعلیم قرائت قرآن
به گواهی تاریخ، تعلیم قرائت قرآن را شخص پیامبر گرامی اسلام (صلی الله علیه وآله) آغاز کرد و صحابه ایشان ده آیه را فرا می‌گرفتند و به ده آیه بعد نمی‌پرداختند مگر آن‌که راه و رسم قرائت صحیح, وقف و ابتداء و عمل به احکام و مضامین ده آیه اول را از پیامبر (صلی الله علیه وآله) می‌آموختند.
بدین‌سان اولین گروه از قاریان قرآن همچون حضرت علی بن ابی طالب (علیه السلام) و ابن مسعود و اُبَیّ بن کَعْب و... پدید آمدند و قرائت همین افراد، مرجع اسناد قرّاء در قرون بعد گردید.
بنا بر این علم قرائت قرآن، عبارت از «روایات و طرق قرآنی است که با اِسناد به ثبوت رسیده باشد تا عمل به آن لازم الاتباع باشد».
عوامل ایجاد پدیده اختلاف قرائات
با گذشت زمان، سیر تعلیم و تعلّم قرائات, در انتقال از نسلی به نسل بعدی، متحول و تعداد قرّاء در بلاد اسلامی زیاد و زیادتر شد تا آن جا که اختلاف نظر اینان در اواسط قرن اول هجری, به مسئله اختلاف قرائات آن انجامید.
اختلاف قرائات از بین همان صحابه مشهور, آغاز و با اعزام قرّاء به بلاد مختلف، شیوع بیش‌تری یافت و در هر مرکز از مملکت اسلامی، اساتید مشهور از جمله قرّاء سبعه (که ذکر آنان خواهد آمد) پدید آمدند که مردم قرائت را از آنان اخذ میکردند.
عوامل اختلاف موجود در قرائات را می‌توان در موارد ذیل خلاصه کرد:
1. تجویز قرائت قرآن از سوی پیامبر (صلی الله علیه وآله) به شکلی که هر گروهی مطابق لهجه و عادات خود تلفظ کنند.
2. اختلاف مصحف‌های اولیه, چه پیش از واقعه یکی کردن مصحف‌ها (توحید مصحف‌ها) توسط عثمان و چه پس از آن.
3. نارسایی خط و کتابت اولیه قرآن که فاقد علامت، حرکت و نقطه بود.
البته فوایدی را هم بر اختلاف قرائات, مترتب می‌دانند, از جمله بیان حکم مورد اجماع و اتفاق فقها و نیز ترجیح یکی از دو حکم مورد اختلاف، جمع دو حکم مختلف و....
فواید اختلاف قرائات
آن چنان که در برخی منابع آمده است, علمای قرائات فواید و ویژگی‌هایی را برای اختلاف قرائات ذکر کرده‌اند که عبارت‌اند از:
1. نهایة البلاغه، کمال الاعجاز و جمال الایجاز که در قرائات مختلف قرآن کریم جلوه‌گر می‌شود.
2. از دیگر فواید و آثار مترتب بر اختلاف قرائات بحث سخت گیری نکردن بر امت است که از سوی پیامبر گرامی اسلام، جواز قرائت هر قوم به لهجه خود صادر گردیده است.
3. بیان حکم مورد اجماع و اتفاق فقها: برای نمونه از سعد بن ابی وقاص و چند نفر از دیگر صحابه و قراء نقل شده که می‌خواندند: «وَلَهُ أخ أو أُخت مٍن أُمٍ» یعنی در بحث آیات ارث «من أمٍ» را اضافه میکردند که توضیح در بیان حکم مورد اجماع و به معنای خواهر و برادر مادری می‌باشد.
4. ترجیح یکی از دو حکم مورد اختلاف: به عنوان نمونه در مورد آزاد سازی برده در بحث کفاره, در این بخش از آیه:« أَوْ تَحْرِیرُ رَقَبَةٍ» برخی همچون شافعی معتقد بودند که واژه «مؤمنة» حتماً باید ذکر شود تا مشخص شود که مراد برده مسلمان و مؤمن است ولی ابوحنیفه و امامیه قائل به عدم ذکر این واژه بودند.
5. جمع میان دو حکم مختلف: برای نمونه در آیه ﴿وَلَا تَقْرَبُوهُنَّ حَتَّى یطْهُرْنَ﴾ اگر خوانده شود «یَطهُرنَ»، به معنای عدم جواز نزدیکی بدون غسل حیض است و اگر خوانده شود «یَطَّهَّرنَ» به معنای جواز نزدیکی پس از پاک شدن و قبل از غسل است؛ بدین ترتیب می‌توان با اختلاف در قرائات، میان دو حکم مختلف جمع نمود.
البته به نظر می‌رسد که اختلاف قرائات در کلام الله مطلوب و مفید نیست.
امام صادق (علیه السلام) در این زمینه می‌فرمایند: «إنَّ القرانَ واحدٌ نَزلَ مِن عِند واحدٍ وَلکنَّ الاختلافَ یَجیءُ مِن قِبَلِ الرُّواة؛همانا قرآن واحد است و از جانب خدای واحد نازل شده است و اختلافات دیده‌شده در آن از جانب راویان مختلف وارد شده است».
تألیف و تدوین قرائات مختلف
اول بار أبان بن تَغلِب (م 141 ﻫ), از شاگردان امام سجاد (علیه السلام) به این امر پرداخت؛ اما فراوانی انواع قرائات به حدی رسید که برخی از علما به فکر محدود کردن آن افتادند و اول بار قاسم بن سلّام تعداد قرائات را به 25 قرائت محدود نمود و پس از او ابن مجاهد (م 324 ﻫ) در کتاب خود به نام السبعة فی القرائات تعداد هفت قرائت مطرح کرده و ائمه قرائت را به قرّاء سبعه محدود ساخت.
اسامی قرّاء سبعه
1. عاصم کوفی (م 128 ﻫ)؛
2. نافع مدنی (م 169 ﻫ)؛
3. حمزه کوفی (م 156 ﻫ)؛
4. کسائی کوفی (م 189 ﻫ)؛
5. ابو عمرو بصری (م 154 ﻫ)؛
6. ابن کثیر مکی (م 120 ﻫ)؛
7. ابن عامر شامی (م 118 ﻫ).
اسامی راویان چهارده‌گانه
در میان راویان هر یک از این قرّاء، دو راوی نسبت به بقیه مشهورترند:
1. راویان عاصم: حَفص (م 180 ﻫ)، شعبه (م 193 ﻫ)؛
2. راویان نافع: وَرش (م 197 ﻫ)، قالون (م 220 ﻫ)؛
3. راویان حمزه: خَلَف (م 229 ﻫ)، خلّاد (م 220 ﻫ)؛
5. راویان کسائی: حفص الدوری (م 246 ﻫ)، ابو الحارث (م 240 ﻫ)؛
6. راویان ابو عمرو: حفص الدوری (راوی کسائی)، سوسی (م 261 ﻫ)؛
7. راویان ابن کثیر: بَزّی (م 250 ﻫ)، قُنبل (م 291 ﻫ)؛
8. راویان ابن عامر: ابن ذکوان (م 242 ﻫ)، هشام (م245 ﻫ).
عبارت مشهورِ چهارده روایت به همین موضوع اشاره دارد.
تفاوت قرائت، روایت و طریق
نحوه خواندن هر کلمه از قرآن, از این سه تعریف خارج نیست:
قرائت: آنچه را هر دو راوی یک قاری بر خواندن آن اتفاق نظر دارند، قرائت گفته و فردی که به او منتسب شده را قاری یا امام القرائه گویند؛ مثلاً قرائت کلماتی را که مورد اتفاق حفص و شعبه (راویان عاصم) باشد، قرائت عاصم گویند.
روایت: آنچه که هر راوی از امام خود نقل می‌کند و با نقل راوی دیگر آن امام متفاوت می‌باشد، روایت آن کلمه نامند؛ مانند: خواندن یک کلمه, مطابق روایت حفص از عاصم و خواندن آن کلمه به صورت متفاوت و مطابق روایت شعبه از عاصم.
طریق: آنچه که به نقل کننده از راوی منسوب است, طریق گویند. خود ناقل را نیز طریق نامند و همچنین نسل‌های بعدی ناقل از طریق قبل را نیز طریق گویند.
رجحان قرائت عاصم و روایت حفص
در میان قرائات مختلف، قرائت عاصم (ابن ابی النّجود کوفی) نسبت به دیگر قرائات, از اعتبار ویژه‌ای برخوردار است و نیز از میان راویانِ عاصم کوفی، روایت حفص نسبت به روایت شعبه، معتبرتر و امروزه متداول‌تر است.
عاصم با یک واسطه، قرائت خود را از امام علی (علیه السلام) گرفته است؛ و حفص نیز همان قرائت را, در واقع با دو واسطه از علی (علیه السلام) روایت کرده است.
دلایل رجحان و اعتبار قرائت عاصم نسبت به سایر قرائات
ابو بکر عاصم ابن ابی النُّجود کوفی (م 128 ﻫ) از مردم کوفه و از قرّاء معروف هفت‌گانه است. او که شیعی مذهب بوده است, قرآن را بر ابی عبد الرحمن حبیب سُلَمی که از شیعیان و یاران امام علی (علیه السلام) و دارای مقامی خاص نزد آن حضرت بود, قرائت کرد. (و مورد تأیید وی واقع شد.)
عاصم جامع فصاحت و قرائت صحیح و تجوید و دارای صوتی خوش در قرائت قرآن بود. استاد وی، ابو عبد الرحمن سلمی، نیز قرآن را بر علی (علیه السلام) قرائت نمود.
شیخ عبد الجلیل رازی مفسّر که خود, استاد ابن شهر آشوب و ابو الفتوح رازی است, در کتاب1 خود, در خصوص تشیع عاصم آورده است:
تشیع، آیین اکثر پیشوایان و استادان علم قرائت بوده است و اکثر قراء مکی, مدنی, کوفی, بصری و عدلیه شیعی بوده‌اند؛ نه مُشَبِّهه و خوارج و جبریه؛ و روایات آنان نیز منقول از امیر المؤمنین علی (علیه السلام) می‌باشد و امثال عاصم نیز شیعه هستند.
خوانساری در روضات الجنات می‌نویسد:
عاصم پارساترین و پرهیزگار‌ترین قراء، و رأی او درست‌ترین آرا در قرائت به شمار می‌رود. مساعی عاصم در موضوع قرائت، بیش از همه قراء دیگر جلب‌نظر می‌کند.
علامه حلی در المنتهٰی می‌گوید:
محبوب‌ترین قرائات نزد من، قرائتی است که عاصم از ابی بکر بن عیاش نقل کرده است.
ابی بکر بن عیاش گوید:
ابو عبد الرحمن سلمی (استاد عاصم) قرائت را از علی (علیه السلام) نقل کرده است و روایت او از علی (علیه السلام) ناسخ هر گونه قرائت دیگر است. او ـ سُلَمی ـ مقامی خاص نزد علی (علیه السلام) داشته و واجد خصلت ضبط می‌باشد و نیز مقرئ و استاد قرائت حسن و حسین، فرزندان علی (علیه السلام)، است.
عاصم از دیدگاه علمای شیعی و نیز علمای اهل سنّت، شخصیتی بارز و با تقوا و مورد اعتماد در مسئله قرائت بوده است. در ابتدای قرن چهارم، ابن مجاهد, قاری بغداد, تنها قرائت عاصم را تعلیم می‌داد. امام احمد بن حنبل نیز قرائت عاصم را بر دیگر قرائت‌ها ترجیح می‌داد و می‌گفت: «عاصم مورد وثوق من بوده و من او را اختیار کرده‌ام».
دلایل رجحان روایت «حفص از عاصم» نسبت به سایر روایات
ابو عمرو حفص بن سلیمان کوفی مشهور به حفص بوده و او را رَبیب (فرزند همسرِ) عاصم می‌دانند. گویند حفص قرآن را پنج آیه پنج آیه از عاصم اخذ کرد. روایت حفص همان قرائت عامه مسلمانان است.
مرحوم زنجانی گوید: «وی مردی عالم و آگاه‌ترین اصحاب عاصم نسبت به قرائت وی بوده است».
ابن حصین نیز چنین می‌گوید:
روایت و نقل صحیح قرائت عاصم توسط حفص انجام گرفته است.
ابو بکر خطیب در جایی گفته است:
پیشینیان, حفص را از لحاظ حافظه، قوی‌تر از راوی دیگر عاصم (شعبه) می‌دانند.
علّامه ابن الجزری در طیبة النشر گوید:
حفص از لحاظ اتقان و استحکام قرائت، از دیگران برتر است. خود حفص می‌گوید: «عاصم به من گفت: قرائتی را که به تو آموختم همان است که از ابو عبد الرحمن سلمی اخذ کرده‌ام و او عیناً از علی (علیه السلام) گرفته است و قرائتی را که به ابو بکر شعبة بن عیاش (راوی دیگر) آموختم, قرائتی است که بر زِرّ بن حُبَیش عرضه کرده‌ام و او از ابن مسعود اخذ کرده بود.»
امروز، اکثریت مطلق جهان اسلام, قرآن را به روایت حفص از عاصم می‌نویسند و می‌خوانند.
قواعد این درس نیز براساس روایت حفص از عاصم, از طریق کتاب طیبة النشر علامه ابن الجزری (م 833 ﻫ) بیان می‌شود.
