صدای جمهوری اسلامی ایران
پایگاه قرآن ایران‌صدا
فهرست
قسمت 8 - اصل متصل خوانی
  • 938
  • 1000
  • 1000
  • 1000

قسمت 8 - اصل متصل خوانی

  • 9 دقیقه مدت
  • 280 دریافت شده
قسمت: 8
كارشناسان مهمان محمد مهدی بحرالعلوم
نام سریالی: آموزش حفظ قرآن - محمد مهدی بحرالعلوم
  • منو
در این برنامه آقای محمد مهدی بحرالعلوم به توضیحاتی در مورد اصل متصل خوانی می پردازند .
برای آنکه فرد بتواند به طور خودجوش به حفظ قرآن اقدام کند، نیازمند دانش درباره علوم پیش‏نیاز، روش اصولی حفظ قرآن و شناخت خود و سبک یادگیری خویش است. بدون آگاهی از موارد پیش‏گفته، امر حفظ قرآن بسیار دشوار یا ناممکن می‏شود. در اینجا به توضیح موارد پیشین می‏پردازیم:

1. رفتار ورودی

رفتار ورودی یا هدف ورودی به آمادگی‏های فرد برای یادگیری هدف‌های آموزشی (نهایی و بین راه) اشاره می‏کند؛ یعنی آنچه را یادگیرنده پیش‏تر آموخته که برای یادگیری مطالب تازه، پیش‏نیاز به‏شمار می‏رود و همچنین کلیه تجارب مثبت و منفی حاصل از آموخته‏های پیشین او را که بر یادگیری مطلب تازه مؤثرند، رفتارهای ورودی او می‏نامیم. علت نامگذاری این آمادگی به رفتار ورودی آن است که یادگیرنده در روز نخست یادگیری موضوع تازه، با آن آمادگی وارد کلاس درس می‏شود.
آشنایی پیشین فرد با علومی که یاد گرفتن آنها پیش‏نیاز حفظ قرآن به‏شمار می‏رود، گام مقدماتی در مسیر حفظ قرآن است. برخی از دانش‏های پیش‏نیاز حفظ قرآن عبارت است از:

روخوانی و روان‏خوانی قرآن

شرط اساسی حفظ قرآن، مهارت در روخوانی و روان‏خوانی آن است. هرچند ممکن است افرادی بتوانند صرفاً با شنیدن آیات قرآن آنها را حفظ کنند، این امر اولاً در مورد تمام قرآن به ندرت اتفاق می‏افتد و ثانیاً بنا به نظریه رمز دوگانه، اطلاعاتی که قابلرمزگردانی به هر دو صورت تصویری و کلامی هستند، آسان‏تر آموخته می‏شوند و شاید به همین دلیل است که توضیح کلامی مطالب همراه با شکل و نمودار به یادگیری و یادآوری مطالب، بیشتر کمک می‏کند؛ پس برای آنکه بتوان آیات قرآن را به صورت تصویری رمزگردانی کرد، لازم است فرد توانایی روخوانی و روان‏خوانی قرآن کریم را داشته باشد.

تجوید قرآن

علم تجوید در حفظ کردن صحیح قرآن خیلی مؤثر است و باعث می‏شود تا حافظ راحت‏تر قرآن را حفظ کند. کسانی که با تجوید آشنا هستند، موقع خواندن دیگر مکث نمی‏کنند که آیا این آیه «اخفاء» دارد یا «ادغام» بلکه به طور ناخودآگاه و به دلیل تکرار، بر قواعد تجوید مسلطند.
تسلط بر قواعد تجوید باعث می‏شود تا فرد در مرحله بازیابی، توان خود را فقطصرف یادآوری مطالب ذخیره شده در حافظه کرده، از صرف آن در دقت در رعایت تجوید پیش‏گیری کند.

صرف و نحو

یکی از مواردی که در حفظ کردن قرآن باید مورد توجه گیرد، به خاطر سپردن اِعراب و حرکات حروف (نحو) است. بر کسانی که در حفظ قرآن فعالیت کرده‏اند پوشیده نیست که برخی اشکالات، در حفظ کردن این کلمات پیش می‏آید؛ مانند:
اعراب حرف «راء» در کلمات: اَمْرِکُمْ، اَمْرُکُمْ، اَمْرَکُمْ
و یا اعراب حرف «تاء» در کلمات: جنّاتٌ، جنّاتٍ
و همچنین اعراب «باء» در کلمات: رَبُّنا، رَبِّنا، رَبَّنا
و یا تفاوت در ساختمان کلمات (صرف)، مانند:
«لَنْ یَتَمَنَّوْهُ» با «لا یَتَمَنَّوْنَهُ»
«و ما اللّه‏ُ بِغافل عمّا تعملون» با «و ما اللّه‏ُ بغافل عمّا یعملون»
با یادگیری مختصری از قواعد صرف و نحو عربی به راحتی می‏توان بر همه این موارد احاطه کامل یافت بدون اینکه لازم باشد تک‏تک آنها را به ذهن سپرد. به کمک این عامل می‏توان از فشار وارد بر نیروی حافظه کاسته، مقداری از بار حفظ را به دیگر عوامل محوّل کرد.

2. آشنایی با فرآیندهای شناختی حافظه

به طور طبیعی، حفظ قرآن کریم نیز همچون سایر مطالب حفظ کردنی متوقف بر آشنایی با فرایندهای حافظه است.
از لحظه‏ای که تأثرات حسّی به وسیله گیرنده‏ها دریافت می‏شوند تا زمانی که از حافظه کوتاه‏مدت می‏گذرند و به حافظه درازمدت منتقل می‏شوند و یادگیری کامل می‏شود، فرایندهای مهمی جریان می‏یابند. از آنجا که این فرایندها به دانستن یا شناخت مربوط می‏شوند، به آنها فرایندهای شناختی حافظه می‏گویند. این فرایندها را می‏توان در سه دسته تکرار یا مرور، بسط یا گسترش و سازماندهی قرار داد.
عدم آشنایی افراد با فرایندهای شناختی حافظه باعث می‏شود که فرد با وجود کوشش و صرف کردن وقت بسیار، احساس کند که پیشرفت قابل ملاحظه‏ای در این امر ندارد و این خود باعث دلسردی و رها کردن بقیه کار می‏شود. با توجه به اهمیت این فرایندها، در ادامه این نوشتار آنها را بررسی خواهیم کرد.

3. فراشناخت

اصطلاح فراشناخت، «به دانش ما درباره فرایندهای شناختی خودمان و چگونگی استفاده بهینه از آنها برای رسیدن به هدف‌های یادگیری گفته می‏شود».
دمبو (1994) می‏گوید: دانشِ فراشناخت به سه چیز اشاره می‏کند:
1.دانش مربوط به خود یادگیرنده (مانند آگاهی از رجحان‏ها، علاقه‏ها، نقاط قوت، نقاط ضعف، و عادت‏های مطالعه)؛
2.دانش مربوط به تکلیف یادگیری (از جمله اطلاعات مربوط به دشواری تکالیف گوناگون و مقدار کوشش مورد نیاز برای انجام تکالیف تحصیلی)؛
3.دانش مربوط به راهبردها (استراتژی‏ها)ی یادگیری و چگونگی استفاده از آن‏ها.
بر این اساس، فردی که به حفظ قرآن اقدام می‏کند، باید دانشِ فراشناخت داشته باشد تا: اولاً نقاط قوت و ضعف خود را در حفظ کردن بشناسد؛ عادت‏های خود را در مطالعه تشخیص دهد و بداند که به طور مثال در چه زمانی از روز آمادگی بیشتری برای مطالعه و حفظ قرآن دارد. ترجیح می‏دهد از چه نوع قرآن و با چه خطی برای مطالعه و حفظ قرآن استفاده کند. علاقه دارد قرآن را به سرعت یا با تأنی و در طول زمان بیشتری حفظ کند و... .
ثانیاً سوره‏های آسان و دشوار را برای حفظ قرآن از یک‏دیگر تمیز داده، بداند که برای حفظ هر یک به چه میزان کوشش نیازمند است.
ثالثاً با راهبردهای شناختی حفظ قرآن همچون تکرار و مرور، سازماندهی و... آشنا شده، بداند که چگونه می‏تواند با استفاده از آنها قرآن را به گونه‏ای درست‏تر و بادوام‏تر حفظ کند.

ب. انگیزش

اصطلاح انگیزش را می‏توان عامل نیرودهنده، هدایت کننده، و نگهدارنده رفتارتعریف کرد. گیج و برلایز (1984) انگیزش را به موتور و فرمان اتومبیل تشبیه کرده‏اند. یادگیرندگان خودجوش و باانگیزه، بسیاری از تکالیف خود را جالب توجه می‏دانند؛ چون آنها برای نفس یادگیری ارزش قائلند، نه اینکه کاری را صرفاً در مقابل دیگران خوب انجام دهند؛ اما حتی اگر آنان به طور ذاتی برای انجام تکلیفی مشخص برانگیخته نشوند، برای استفاده بردن از آن تکلیف جدیّت به خرج می‏دهند. آنان خود می‏دانند که چرا مطالعه می‏کنند؛ بنابراین، رفتارها و گزینش‏های آنان جنبه آگاهانه دارد و از سوی دیگران تعیین نمی‏شود؛ بنابراین، فردی که در وادی حفظ قرآن گام می‏نهد،باید انگیزش سطح بالایی داشته باشد تا نیروی لازم را برای پیمودن این مسیر کسب، و آن را در جهت نیل به خواسته خود صرف کند و مطالبی را که در طول زمان حفظ کرده، در حافظه خود نگهدارد.
توجه به امور ذیل می‏تواند انگیزش فرد را در جهت حفظ قرآن افزایش داده، نیروی او را برای پیمودن این مسیر دشوار تأمین کند:

1. اهمیت حفظ قرآن

نخستین عاملی که انگیزه فرد را برای حفظ قرآن تقویت می‏کند، این است که بداند برای چه قرآن را حفظ می‏کند. اگر او از این راز آگاه نباشد، ممکن است با زمزمه‏هایی همچون:
با وجود انواع قرآن و نرم‏افزارهای گوناگون قرآنی چه نیازی به حفظ قرآن احساس می‏شود؟
مسیر حفظ قرآن مسیری طولانی است؛ بهتر نیست وقت گرانبها صرف اموری ارزشمندتر شود؟
پس از حفظ قرآن ممکن است دچار فراموشی شویم؛ بنابراین، بهتر است از آغاز وارد این عرصه نشویم و...
که از سوی خود فرد یا دیگران مطرح می‏شود، انگیزه خود را از دست بدهد و کار را آغاز نکند یا ناتمام رها سازد.
بر این اساس، در آغاز باید بدانیم حفظ قرآن چه اهمیتی دارد تا خود را بدان ملزم سازیم.
موارد ذیل نشان‏دهنده گوشه‏ای از اهمیت حفظ قرآن کریم است:
اهتمام معصومان‌علیهم‌السلام به حفظ قرآن
این موضوع که رسول خدا‌صلی‌الله‌علیه‌وآله و امامان معصوم‌علیهم‌السلام برای حفظ قرآن اهمیت قائل می‏شدند، از مهم‏ترین نشانه‏های اهمیت آن است. خداوند متعال در آیه 6 سوره اعلی نگرانی فرستاده خویش را از فراموش کردن قرآن برطرف ساخته، می‏فرماید:
«سَنُقْرِئُکَ فَلا تَنْسی؛ هرگز نگران فراموش کردن آیات الاهی مباش»، آن کس که این آیات بزرگ را برای هدایت انسان‌ها بر تو فرستاده، هم او نگهبان آنها است. آری او نقش این آیات را در سینه پاک تو ثابت می‏دارد؛ به طوری که هرگز گرد و غبار نسیان بر آن نخواهد نشست.حضرت نیز آیات الاهی را بر امیرمؤمنان‌علیه‌السلام قرائت می‏کرد و از خداوند عزوجل می‏خواست که فهم و حفظ آیات را به علی نیز بیاموزد. آن امام نیز هیچ‏یک از آیات را فراموش نکرد.
امام علی‌علیه‌السلام نیز دیگران را به قرائت و حفظ قرآن وا می‏داشت. در روایتی نقل شده که حضرت بر مردی گذشت که به دیگران لگد می‏زد. فرمود: ای جوان! اگر قرآن قرائت می‏کردی برای تو بهتر بود. گفت: دوست دارم چیزی از قرآن را به خوبی بیاموزم؛ ولی ناتوانم. حضرت فرمود: به من نزدیک شو. آن‌گاه به آهستگی سخنی به گوش او خواند؛ پس خداوند همه قرآن را در قلب او تصویر، و او نیز همه آن را حفظ کرد.
اهتمام اولیای دین به حفظ قرآن نشان‏دهنده آن است که قرآن باید به جان انسان نفوذ کند تا تأثیر لازم را پدید آورد. به قول اقبال:
چون که در جان رفت، جان دیگر شود
جان چو دیگر شد، جهان دیگر شود
بی‏توجهی به حفظ قرآن به این دلیل که می‏توان به قرآن و نرم‏افزارهای قرآنی مراجعه کرد، به این استدلال می‏ماند که فردی درباره رشته تخصصی خود هیچ نمی‏داند و ادّعا می‏کند که برای یافتن هر مطلب، کتاب‏های بسیاری موجود است و می‏توان به آنها مراجعه کرد.

درخواست توفیق حفظ قرآن از خدا

دعا و درخواست از خداوند برای توفیق در حفظ قرآن نشانه دیگری از اهمیت به یادسپاری کلام الاهی است. معصومان‌علیهم‌السلام دعاهایی را برای توفیق در این امر خطیر به ما آموزش داده‏اند که به طور نمونه به یک مورد اشاره می‏شود:
«... اسألک یا اللّه‏ یا رحمان بجلالک و بنور وجهک ان تلزم قلبی بحفظ کتابک کما علّمتنی...»
«... ای اللّه‏ و ای رحمان! به حق جلال و نور رویت از تو درخواست می‏کنم همان‏گونه که کتابت را به من آموختی، دلم را نیز به حفظ آن ملزم فرمایی...»
خداوند متعالی نیز دعای چنین افرادی را که افزون بر دعا، به قرائت مداوم قرآن نیز اهتمام می‏ورزند، اجابت، و حفظ آن را بر ایشان آسان می‏کند:
«... یحفظه امته فیقرؤه قیاماً و قعوداً و مشاةً و علی کل الاحوال یسهّل اللّه‏ حفظه علیهم...»
«... امت او (پیامبر‌صلی‌الله‌علیه‌وآله ) قرآن را حفظ، و در حال ایستاده و نشسته و در حرکت و در هر حال آن را قرائت می‏کنند. خداوند نیز حفظ آن را بر ایشان تسهیل می‏کند...»

اجر فراوان حافظ قرآن

در نظر گرفتن پاداش فراوان برای به یاد سپاری آیات قرآن تأییدی دیگر بر اهمیت حفظ قرآن است. امام صادق‌علیه‌السلام محشور شدن با ابرار را نتیجه تلاش فرد برای حفظ و عمل به کتاب الاهی می‏داند. «الحافظ للقرآن العامل به مع السفرة الکرام البررة».
«حافظ قرآن که به آن عمل کند، با فرستادگان بزرگوار الاهی و نیکان خواهد بود». حتی در بیان معصومان‌علیهم‌السلام حفظ هر سوره، پاداش مخصوص به خود را دارد و فراموشی هر سوره نیز مایه سلب درجه‏ای به شمار آمده است.
ابی‏بصیر از امام صادق‌علیه‌السلام نقل می‏کند که فرمود: «کسی که سوره‏ای از قرآن را فراموش کند، آن سوره (در قیامت) برای او به شکلی زیبا و درجه‏ای رفیع ظاهر می‏شود؛ آن‌گاه که آن را می‏بیند می‏گوید: تو کیستی؟ چه زیبا هستی! ای کاش برای من بودی! پاسخ می‏دهد: مرا نمی‏شناسی؟ من آن سوره هستم (که فراموشم کردی). اگر فراموشم نمی‏کردی، تو را به این مکان رفعت می‏بخشیدم».
خداوند بزرگ، تفاوت‏های فردی و نقاط ضعف افراد را در حفظ قرآن از نظر دور نمی‏دارد و برای کسانی که با زحمت به حفظ قرآن همت می‏گمارند، پاداشی دو چندان در نظر گرفته است:
«عن الفضیل قال سمعت اباعبداللّه‏‌علیه‌السلام یقول ان الذی یعالج القرآن لیحفظه بمشقه منه و قلّه حفظ له اجران؛ کسی که با قرآن ممارست داشته باشد تا آن را حفظ کند و دشواری حافظه اندک را تحمل کند، از دو پاداش بهره‏مند می‏شود».
بر این اساس، فردی که عزم حفظ قرآن کرده، از این حقیقت آگاه است که گام در مسیر رسول خدا و اولیای الاهی نهاده و در مسیر نیل به پاداش بیکران خداوند حرکت می‏کند. این توجه عزم او را برای پیمودن راه تا آخر مصمّم‏تر خواهد ساخت.

2. احساس کامیابی

مشوّق‏ها و تقویت‏کننده‏ها به دو دسته کلی بیرونی و درونی تقسیم می‏شوند. تقویت‏کننده‏های بیرونی که مبنای انگیزش بیرونی را تشکیل می‏دهند، به انواعپدیده‏ها، اشیا و رویدادهایی که خارج از فرد قرار دارند، مانند غذا، نمره، جایزه، پول، و... گفته می‏شود. در مقابل، تقویت‏کننده‏های درونی که اساس انگیزش درونی بهشمار می‏آیند عواملی هستند که کنترل آنها در دست خود فرد است و از احساس رضای حاصل از کسب توفیق در رسیدن به هدف ناشی می‏شوند؛ به‏طور نمونه، وقتی که یادگیرنده احساس می‏کند در موضوعی که برای یادگیری آن بسیار کوشیده، پیشرفت داشته است احساس غرور، اعتماد به نفس، و شایستگی می‏کند که این احساس، پیامدهای انگیزشی دارد و برای او در یادگیری بیشتر نقش مشوّق را ایفا می‏کند. این‏گونه انگیزش به هیچ نوع منبع تقویت از بیرون فرد نیاز ندارد و خود یادگیرنده سرچشمه آن به شمار می‏آید؛ از این رو، در حفظ قرآن نیز باید مشوق‏ها جنبه درونی یابد و فرد با احساس رضا از توفیق، انگیزه لازم را برای ادامه کار به دست آورد. به این منظور لازم است گام‏های آغازین در حفظ قرآن به گونه‏ای برداشته شود که از همان آغاز، کامیابی در آن احساس شود؛ پس باید در آغاز نکات ذیل را مورد توجه قرار داد:

تنظیم برنامه حفظ از ساده به دشوار

آغاز حفظ قرآن از مطالب ساده به دشوار باعث می‏شود که فرد ابتدا در حفظ مطالب ساده به اندازه کافی توفیق به دست آورد. این کسب توفیق اولیه انگیزش یادگیرنده را برای یادگیری‏های بیشتر افزایش می‏دهد و بر آمادگی او می‏افزاید؛ بنابراین، بهتر است در ابتدا از آیات و سوره‏هایی با سطح دشواری پایین‏تر آغاز کنید.

آغاز از زمان‏های کوتاه

حفظ قرآن را از زمان‏های کوتاه آغاز کرده، به تدریج بر زمان آن بیفزایید تا دچار خستگی و دلزدگی نشوید.

آغاز از سوره‏های کوچک

در حفظ قرآن باید از کم و سوره‏های کوچک آغاز کرد؛ چون سوره‏ای مانند بقره به سبب طولانی بودنش ممکن است برای خیلی‏ها خستگی و ملامت آورد و خدای ناکرده ایشان را از ادامه راه منصرف کند؛ بنابراین، باید از جزء سی‏ام که سوره‏های کوچک دارد و به خاطر سپردنشان آسان است، آغاز کنیم که البته خود تمرینی برای روی آوردن به سوره‏های بزرگ و بزرگ‏تر است.

آغاز از داستان‏های قرآن

آیات قصص همواره موضوع معیّن و در عین حال مطبوع و شیرینی را دنبال می‏کند و سرانجام به نتیجه و سرانجام داستان منتهی می‏شود؛ بدین جهت، حافظ ترغیب می‏شود حفظ آیات را دنبال کند تا داستان به اتمام برسد و این پیگیری خود عامل مهمی در حفظ قرآن است؛ بنابراین، اگر ابتدا تعدادی از داستان‏های قرآن برای حفظ برگزیده شود، افزون بر اینکه حافظ تا حدودی به روش‌های اجمالی حفظ آشنا می‏شود، باعث تشویق، ترغیب و دلگرمی او در جهت تحفیظ بقیه آیات نیز خواهد شد؛ البته باید توجه داشت که پراکنده حفظ کردن اصولاً مطلوب نیست؛ بلکه این فقط مقدمه‏ای برای حفظ منظم و حساب‏شده از اول قرآن است؛ زیرا هنگامی می‏توان برنامه منظمی برای حفظ قرآن در نظر گرفت که از اول قرآن آغاز شود و به آخر آن پایان پذیرد.
نکته دیگری که لازم است برای احساس کامیابی مورد توجه قرار گیرد، آن است که اصلاً به حجم کار توجه نکنید و انتظار نداشته باشید کار حفظ قرآن را یکشبه یا چندشبه به اتمام برسانید. بسیاری از حفاظ قرآن در ابتدای فعالیتشان شاید مطمئن نبودند روزی موفق به حفظ تمام قرآن کریم خواهند شد (اگرچه قصد این کار بزرگ را داشتند) ولی آنها به جای در نظر گرفتن وسعت زیاد کار و در نتیجه، مأیوس شدن، با امیدواری و علاقه بسیار و با توکل بر خداوند متعالی، آیات تعیین شده برای هر روز را اگرچه زیاد هم نبوده باشد، حفظ کرده، مشتاقانه در انتظار فرارسیدن روزی دیگر برای حفظ کردن آیات جدید بودند و با همت و پشتکار و مداومت بر این حال، سرانجام کار را با کامیابی به پایان رساندند.

تسهیل اجتماعی

انجام عمل در حضور دیگران و به همراه آنان به‏طور معمول باعث برانگیختگی و درنتیجه افزایش عملکرد افراد می‏شود. در مطالعه آلپورت (1920)، هنگام انجام وظیفه آزمودنی‏ها در حضور دیگران، نه‏تنها مباحث بیشتری به ذهنشان خطور می‏کرد، بلکه کیفیت این مباحث نیز عمیق‏تر بود. بر این اساس، مناسب است فرد به فعالیت حفظ قرآن خود جنبه اجتماعی نیز بخشیده، به این ترتیب، عملکرد خود را تقویت کند. راه‏های ذیل می‏تواند به بهبود عملکرد از طریق برانگیختگی اجتماعی بینجامد:

مباحثه

در صورتی که بتوانید چند نفر دوست برای بازگویی و مرور آیات حفظ شده داشته باشید و در ساعتی معین مباحثه کنید، برانگیختگی شما برای حفظ قرآن بیشتر خواهد شد. با انجام دادن این کار، هر صفحه از قرآن تکرار و بازگویی می‏شود و در تصحیح آیات حفظ شده و ثبات و نگهداری آنها در ذهن و حافظه شما تأثیر مثبت می‏گذارد.
روش دیگر این است که اگر مثلاً صفحه‏ای از قرآن دارای 6 آیه است، آیه اول را نفر اول، و آیه دوم را نفر دوم، و آیه سوم را نفر سوم، و دوباره آیه چهارم را نفر اول و آیه پنجم را نفر دوم و آیه ششم را نفر سوم از حفظ بخواند یا دو آیه اول و دوم را نفر اول و دو آیه سوم و چهارم را نفر دوم و دو آیه پنجم و ششم را نفر سوم از حفظ بخواند؛ البته نباید از قبل مشخص کنید که چه کسی کدام آیه را باید از حفظ بخواند. این بدان جهت است که هر سه نفر مقید شوند تمام صفحه را به طور کامل و از قبل حفظ کنند.

بازگویی برای دیگران

در صورتی که نتوانید برای بازگویی و مرور آیات حفظ شده و تصحیح اشتباهات آن، هم‏مباحثی بیابید، بکوشید محفوظات قرآنی خود را نزد شخص دیگری مانند پدر، مادر، برادر، خواهر، معلم یا دوستتان که با روخوانی قرآن آشنا باشد، از حفظ بخوانید و بازگویید. این امر نیز زمینه تهییج و توجه و آمادگی بیشتر شما را فراهم می‏سازد.

حضور در جلسات قرآنی

مناسب است به طور مداوم در جلسات قرآنی حضور یابید ـ گرچه یک بار در هفته باشد ـ و بکوشید با حضور در برابر مردم و خواندن قرآن، کم‏کم روحیه خجالت و کم‏جرأتی را در خود نابود کنید؛ البته توجه به این نکته لازم است که شرکت در این‏گونه جلسات و قرائت قرآن در آن، در صورتی عملکرد را تسهیل می‏کند که فرد در انجام تکلیف مورد نظر، مهارت لازم را داشته باشد. در غیر این صورت، حضور در چنین جلساتی نتیجه عکس داده، به عملکرد آسیب می‏رساند.
بر اساس نظریه کشاننده در تسهیل اجتماعی حضور دیگران در موقعیت‏هایی که افراد در انجام تکلیف مورد نظر، دارای مهارت فراوانی باشند، عملکرد را تسهیل می‏کند؛ زیرا در این وضعیت، پاسخ‏های غالب فرد درست است. در مقابل، در موقعیت‏هایی که افراد در انجام تکلیف مورد نظر مهارت ندارند، حضور دیگران به عملکرد آسیب می‏رساند و در این حالت بیشتر پاسخ‏های فرد احتمالاً نادرست خواهد بود.

3. اِسناد

بنابر نظریه اِسناد یا نظریه نسبت دادن، چگونگی تفکر (ادراک و تفسیر) افراد دربارهعلت‏های پیروزی و شکستشان تعیین کننده‏های اصلی انگیزش پیشرفت آنان به شمار می‏آید، نه تجارب تغییرناپذیر دوران نخستین زندگی به‏طور معمول، فردی که حفظ قرآن را آغاز می‏کند، همواره طعم پیروزی را نمی‏چشد؛ بلکه گاه نمی‏تواند به گونه‏ای مطلوب آیات قرآن را حفظ یا بازیابی کند. چنین فردی ممکن است در امتحان حفظ قرآن یا مسابقات حفظ قرآن امتیاز لازم را کسب نکند یا در جمع، توفیق تلاوت صحیح آیات را نیابد. افرادی که بین کامیابی‏ها و اعمال خود رابطه نزدیکی نمی‏بینند، شکست خود را به فقدان توانایی نسبت می‏دهند. این اعتقاد که نتایج اعمال آنها مستقل از اعمال آنها است، به درماندگی آموخته شده می‏انجامد.درماندگی آموخته شده به حالت یادگیرندگانی اشاره می‏کند که کوشش را با پیشرفت مرتبط نمی‏دانند. آنها یادگیرندگانی هستند که گمان می‏کنند هر کاری بکنند، توفیق به دست نمی‏آورند. این نوع اسنادها ناسازگارند و باید آنها را تغییر داد؛ بنابراین، روند ذیل باید تغییر کند:
شکست Å فقدان توانایی Å احساس عدم شایستگی Å کاهش عملکرد
و به روند زیر تبدیل شود:
شکست Å فقدان کوشش Å احساس گناه یا شرمساری Å افزایش عملکرد
البته گاه ممکن است فرد به رغم کوشش بسیار شکست بخورد. در چنین مواردی مقتضای دیدگاه صحیح آن است که فرد به دنبال شناخت عامل عدم کامیابی خویش برآمده و با برطرف کردن آن، راه را برای کامیابی‏های بعدی هموار سازد. او باید بداند که هیچ دری نیست که با تلاش انسان گشوده نشود؛ چنانکه امیرمؤمنان‌علیه‌السلام می‏فرماید:
«متی تکثر قرع الباب یفتح لک؛ هرگاه بر کوبیدن دری اصرار ورزی، سرانجام به رویت باز خواهد شد».
و همچنان که مولانا سروده است:
گفت پیغمبر که چون کوبی دری
عاقبت زان در برون آید سری
بررسی موقعیت افراد بزرگی که حافظه و استعداد لازم را برای یادگیری نداشتند، ولی با تلاش بسیار بر مشکلات فایق آمده، شکست را به پیروزی بدل کردند، برانگیختگی ما را در راه حفظ قرآن بیشتر خواهد کرد.

ج. اراده

تاکنون به نقش دانش و انگیزش در حفظ قرآن اشاره کرده‏ایم؛ اما برای پیمودن این مسیر دشوار، دانش و انگیزش به تنهایی کافی نیست. افزون بر این دو عامل، اراده یا خویشتن‏داری نیز برای کامیابی لازم است. انگیزه، دلالت بر تعهد و التزام، و اراده، دلالت بر عبور از موانع و تداوم کار تا آخر دارد؛ به‏طور مثال، فرد بااراده می‏داند کهچگونه خود را از حواس‏پرتی باز دارد و آن‌گاه که احساس اضطراب، خواب‏آلودگی یا سستی می‏کند، چگونه از عهده کار خویش برآید. او می‏داند که هنگام وسوسه شدن برای متوقف ساختن کار و پرداختن به استراحت چه باید بکند.
با توجه به طولانی بودن کار حفظ قرآن، در طول زمان، موانع متعددی بر سر راه حافظ قرآن قرار می‏گیرد. عبور از این موانع و به پایان رساندن کار مستلزم عزمی راسخ است و بدون آن، توفیق نهایی حاصل نخواهد شد؛ بنابراین، لازم است خصوصیات فرد بااراده را مورد توجه قرار داده، آن را با فعالیت حفظ قرآن تطبیق دهیم.
در ره منزل لیلی که خطرهاست در آن
شرط اول قدم آن است که مجنون باشی

ویژگی‏های فرد با اراده

فردی که اراده استوار دارد، در حقیقت دارای خصوصیات ذیل است:

أ. اداره خود

کاربرد اصول یادگیری رفتاری برای تغییر دادن رفتار خود، اداره خود نامیده می‏شود. به یاد سپاری قرآن کریم نیازمند توانایی شخص در اداره خود است. اداره خود طی چندین گام میسر خواهد شد:

ب. چینش اهداف

برخی تحقیقات نشان می‏دهد که چینش اهداف خاص و آشکارسازی آنها احتمالاً عنصری اساسی در برنامه‏های اداره خود به شمار می‏رود؛ به‏طور مثال، اس.سی.هیز و همکارانش دانشجویانی را که در مطالعه مشکل جدی داشتند، شناسایی کرده، به آنها چگونگی چینش اهداف مطالعه را آموزش دادند. دانشجویانی که اهداف را مشخص کرده، آنها را برای آزمایش‏گران به زبان آورده بودند، به گونه‏ای معنادار بهتر از دانشجویانی که اهداف را به طور خصوصی چیده و هرگز آنها را به کسی نگفته بودند، آزمون مربوط به مطلب مطالعه شده را انجام دادند.
بر این اساس، مطلوب است فرد طبق توانایی‏های خود هدف روزانه، ماهیانه و سالیانه خود را برای حفظ قرآن مشخص و به دیگران اعلام کند؛ برای مثال معیّن سازد که روزانه یک صفحه از قرآن با خط عثمان طه در ماه 30 صفحه از آن و تا پایان سال 360 صفحه از آن را حفظ خواهد کرد.

ج. گزارش و ارزیابی پیشرفت

پس از آنکه کار آغاز شد، فرد باید گزارشی از کار خود تهیه، و فعالیت‏های انجام شده را ارزیابی کند؛ برای مثال، باید ساعاتی را که به حفظ کردن اختصاص داده، ساعاتی را که طبق برنامه عمل نکرده و تعداد صفحاتی را که حفظ کرده یادداشت کند. خودارزیابی از خودگزارش‏گری ساده دشوارتر است؛ چون به داوری درباره کیفیت نیاز دارد؛ اما به نظر می‏رسد که افراد می‏توانند ارزیابی رفتار خود را با دقت منطقی یاد بگیرند. ضمنآنکه می‏توان ارزیابی خود را با ارزیابی افراد صاحب‏نظر مقایسه کرد و بدین‏وسیله توانایی داوری خویش در مورد کیفیت کار حفظ را افزایش داد.

د. تقویت خود

پس از ارزیابی از کار و احراز کامیابی از انجام کار مشخص، فرد می‏تواند خود را تشویق کند و بدین وسیله امکان توفیق بیشتر در انجام بقیه کار را برای خود فراهم سازد؛ به‏طور مثال می‏تواند مقرر کند در صورتی که برنامه حفظ روزانه را به درستی انجام دهد، امکان دیدار دوستان، رفتن به مهمانی، تماشای برنامه تلویزیونی خاص و... برای او ایجاد شود؛ البته در صورتی نیز که فرد وظیفه مشخص خود را انجام ندهد می‏تواند با استفاده از روش‌های ذیل رفتار نامطلوب کم‏کاری خویش را حذف کند یا کاهش دهد:

1. محروم کردن از تقویت

روش محروم‏کردن یعنی فرد به دلیل رفتار نامطلوب (کم‏کاری در حفظ روزانه قرآن)برای مدتی از تقویت‏های مورد علاقه محروم شود؛ برای مثال، فرد به دلیل کوتاهی در حفظ هر صفحه، خود را از تماشای برنامه تلویزیونی مورد علاقه محروم سازد.

2. جریمه کردن

جریمه‏کردن، برداشتن مقدار مشخصی از یک تقویت کننده، مشروط به وقوع رفتار مشکل‏آفرین است. جریمه، زمانی که به کاهش در احتمال بعدی رفتار مشکل‏آفرین می‏انجامد، شیوه تنبیهی منفی است؛ به‏طور مثال اگر فرد با خود قرار بگذارد هرگاه برنامه روزانه حفظ قرآن را اجرا نکرد، خود را جریمه کرده، مبلغی پول به عنوان صدقه بپردازد، احتمال بسیار کمی وجود دارد که پس از نخستین بار جریمه، باز هم برنامه روزانه حفظ قرآن را به تعویق اندازد.

جبران کردن

در این روش، فرد با خود قرار می‏گذارد که در صورت تخلف از برنامه حفظ قرآن، آن را در نخستین زمان ممکن جبران کند. اگر افزون بر جبران تخلف، قرار شود به انجام اعمال اصلاحی دیگر نیز بپردازد، برای مثال افزون بر آنکه صفحه را حفظ کند، آیات آن را نیز بنویسد، به روش مورد استفاده، جبران اضافی می‏گویند.

3. تمرکز حواس

در موارد بسیاری، با اینکه طبق برنامه روزانه به حفظ قرآن می‏پردازیم، پس از صرف زمان متوجه می‏شویم که یادگیری صورت نگرفته و افکار پراکنده، ما را به سوی خود جلب کرده و نتوانسته‏ایم بر روی مطالعه و حفظ آیات قرآن کریم متمرکز شویم. در این صورت، در توجه به مطلب و متمرکز ساختن حواس در مورد آن مشکل داریم. تمرکز حواس، ما را توانا می‏سازد به یک تکلیف جذب شده، به رغم وجود عوامل حواس‏پرتی، آن تکلیف را ادامه دهیم؛ از این رو تمرکز حواس به ویژه عملی دفاعیضد تاخت و تاز افکار خارجی است.
ز فکر تفرقه باز ای تا شوی مجموع
به حکم آنکه چو شد اهرمن سروش آمد
دقت در امور ذیل می‏تواند ما را برای رسیدن به تمرکز بیشتر یاری رساند:

محیط مناسب

اگر باید حواس خود را برای مطالعه متمرکز کنید، لازم است نخست خود را از دنیای خارج مجزا سازید و محیط مناسبی را برای مطالعه برگزینید. چنین محیطی باید آرام و روشن و دارای گرمایی طبیعی و ساکت باشد. هیچ چیزی به اندازه سر و صدا، به ویژه سر و صداهای مکرر و خسته کننده، برای تمرکز حواس زیان‏بخش نیست. این محیط کار به دو دلیل اهمیت دارد: نخست به این دلیل که نمی‏توانید حواس خود را متمرکز ساخته، مطالعه کنید، مگر اینکه شرایط آرامش و راحتی ذکر شده مورد توجه قرار گرفته باشد؛ سپس به این دلیل که شما هر بار که خود را در وضعیت مادی یکسانی در مطالعه قرار می‏دهید، بازتابی شرطی از تمرکز را ایجاد می‏کنید. هنگامی که بدن همیشه در موقعیت مادی یکسان قرار گیرد، ذهن به خودی خود حالتی بیدار و دقیق و متمرکز به خود خواهد گرفت.
با توجه به اهمیت نقش اکسیژن بر روی سلول‏های مغزی و در نتیجه، فعالیت‏های فکری، باید از حفظ کردن قرآن در مکان‏هایی که دارای هوای آلوده و دودآلود و یا دم کرده هستند، پرهیز کرد و حتی‏الامکان از محیط‏هایی که دارای هوای سالم و آزاد هستند، بهره برد.

حذف علل مادی پریشان حواسی

پس از استقرار در محیط انتخاب شده دیگر نباید علت و موجبی برای تفریح فکر داشته باشید؛ پس باید هرچه را که در اطراف شما می‏تواند باعث عدم تمرکز شود، خارج کنید. اسناد و مدارک، نقشه راه‏ها، روزنامه‏ها و مجله را در محلی دور از نظر قرار دهید.
جلو پنجره اتاق قرار نگیرید. یکی به این علت که نور را از مقابل دریافت خواهید کرد و دیگر، اینکه ممکن است از پنجره موضوعی را مشاهده کنید که توجه شما را به خود جلب کند و تمرکز حواس شما را به هم زند.
به علل پیش‏گفته بکوشید هنگام راه رفتن یا هنگامی که سوار اتومبیل، اتوبوس و مانند آن هستید، به قرائت و مطالعه و حفظ آیات از روی قرآن نپردازید. در این حالت‏ها بهتر است آیاتی را که پیش‏تر حفظ کرده‏اید، تکرار و تمرین و آنها را در ذهن خود مرور کنید.

انتخاب بهترین لحظات

به طور کلی از همان ساعات اول بیداری، مغز آماده است و بیشتر از سایر اوقات انرژی ذهنی دارد. آزمایش‏های بسیاری روی محصلان انجام شده تا درجه خستگی فکری ایشان در ساعات گوناگون روز مشخص شود. همچنین مشاهده شده در جریان کلاس‏های صبح، دانش‏آموزان اشتباهات املایی کمتری دارند؛ سریع‏تر محاسبه می‏کنند و حساسیت لامسه ایشان بیشتر است؛ در نتیجه امکانات بیشتری در اختیار دارند. یک گروه از دانش‏آموزان که صبح قبل از آغاز کلاس 40 غلط املایی داشته‏اند، تعداد اشتباهاتشان پس از گذشت یک ساعت از کلاس به 70 غلط، پس از دو ساعت به 160 غلط و پس از سه ساعت به 190 غلط رسیده است.
نتیجه این مشاهدات مشخص می‏کند که برای یادگیری مسأله‏ای اساساً باید این عمل را در ساعات اولیه صبح انجام داد. در عین حال چون ضمیر ناخودآگاه نقش بسیار مهمی در رابطه با یادگیری دارد، بهتر است شب‏ها قبل از خوابیدن، موضوع مورد مطالعه صبح را به سرعت بررسی کنید. این اصل که شامل یادگیری هنگام صبح است، مطمئناً بدون استثنا نیست. افرادی که عادت دارند تا دیروقت شب کار کنند، اغلب، صبح‏ها خسته بوده، در نتیجه برای این کار آمادگی ندارند؛ پس ساعات بعدازظهر و شب برای آنها جهت به خاطر سپردن و کارهای حفظی بهتر است.
ضمناً بهتر است زمان به صورت متراکم به حفظ قرآن اختصاص داده نشود؛ بلکه زمان به صورت پراکنده و متناوب باشد. تأثیر «توزیع و زمانبندی» به تحقیقاتی اشاره دارد که نشان می‏دهد زمانی اطلاعات بهتر یادآوری می‏شود که مطالعات فرد به صورت متراکم انجام نگرفته؛ بلکه پراکنده و متناوب باشد؛ چون مطالب در مطالعه توزیع شده، در مقایسه با مطالعه متراکم، بیشتر و کامل‏تر پردازش می‏شود.
به طور کلی زمان مطالعه را طوری در نظر بگیرید که بتوانید حتی‏الامکان قبل و بعد از آن کمی استراحت کنید.

انتخاب قرآن مناسب

انتخاب نوع قرآن نیز عاملی مؤثر در جهت تمرکز یا عدم تمرکز حواس است. قرآن مورد استفاده باید ساده و دارای خطی زیبا و کاملاً خوانا، همراه با اعراب‏گذاری دقیق، کم‏زرق و برق و در عین حال بی‏غلط باشد و کلمات و حروفش در هم و بر هم نگاشته نشده باشند و در ضمن دارای ترجمه زیرنویس سلیس و روان باشد. معتبر بودن شماره آیات قرآن مورد نظر مهم است.
از قرآن‏هایی که زمینه صفحات رنگارنگ و مزین دارند، حتی‏الامکان استفاده نشود. به‏کار بردن قرآن‏هایی که زمینه صفحات آن کاملاً سفید است، باعث خستگی چشم می‏شود. در طول مدت حفظ قرآن از قرآن‏های گوناگون استفاده نشود؛ زیرا در این صورت به تدریج برای ذهن مشکلاتی ایجاد می‏شود و تصویر آیات و صفحات از قرآن‏های گوناگون در ذهن با یک‏دیگر اختلاط خواهند یافت و در نتیجه ممکن است برخی آیات محل مشخص خود را در صفحه ذهن نیابند؛ پس آیات فقط از یک نوع قرآن حفظ شود؛ البته مناسب است چندین جلد از قرآن مورد نظر خود را در قطع‏های گوناگون جیبی و وزیری تهیه کنید تا بتوانید افزون بر اینکه در منزل حفظ می‏کنید، در محیط بیرون نیز با استفاده از قرآن جیبی، از وقت خود به طور کامل بهره ببرید.

ه‍. آمادگی جسمی ـ روانی

آمادگی جسمی ـ روانی شرط دیگر تمرکز حواس به شمار می‏رود؛ بنابراین، عواملی چون گرسنگی و تشنگی، خستگی و کسالت، خواب‏آلودگی، اضطراب، عجله، دل‏مشغولی و... باعث آن می‏شود که هنگام حفظ قرآن، آرامش و تمرکز لازم را نداشته باشیم و نتوانیم قرآن را به دقت حفظ کنیم. بر این اساس، بهتر است ابتدا آمادگی لازم را به دست آورده، برنامه حفظ قرآن خود را به زمان مناسب دیگری موکول کنیم.

و. کاستن از بار حافظه

بهتر است ذهن خود را از پر شدن دور کنید؛ زیرا در این صورت، حافظه خود را با این اندیشه که کارهای کوچک متعدد روزانه ضرورتاً باید در زمان خاصی انجام شوند، انباشته خواهید کرد. آن‌گاه که مجبور شویم بسیاری از موضوعات کوچک و پیش پا افتاده را به خاطر بسپاریم، توانایی خود را در جهت تمرکز حواس برای حفظ قرآن به حداقل ممکن کاهش داده‏ایم. برای اینکه مانع از فشار این موضوعات به ذهن شویم، پیشنهادهای ذیل توصیه می‏شود:
کارهایی را که باید انجام شود، با سرعت انجام دهید تا دیگر به آنها فکر نکنید.
از توجه به افکار بی‏ارزش، بیهوده، تصاویر نامناسب، متون بی‏محتوا و جزئیات گنگ خوداری کنید. برای این کار کافی است هر چیزی را در همان وهله اول حفظ نکنید.
موضوعات روزمره را که هنگام حفظ قرآن به ذهن خطور می‏کند، بی‏درنگ در یک دفتر یادداشت، یادداشت کرده، بدین‏وسیله حافظه خود را درگیر آن نکنید.
بکوشید موضوعات کم‏ارزش و جزئی را که در کار حافظه اخلال ایجاد می‏کند، به فراموشی بسپارید.

ز. تکرار و مرور

در نظریه خبرپردازی یادگیری، نظام یاد به سه مرحله اصلی حافظه حسی، حافظه کوتاه مدت و حافظه درازمدت تقسیم شده است. ابتدا محرک‏های محیطی به وسیله گیرنده‏های حسی دریافت، و وارد حافظه حسی می‏شوند. بعد اطلاعاتی که به حافظه حسّی وارد شده‏اند اگر مورد دقت یا توجه قرار گیرند، وارد حافظه کوتاه‏مدت می‏شوند؛ سپس اطلاعات وارد شده به حافظه کوتاه‏مدت مربوط به اطلاعات پیشین موجود در حافظه درازمدت رمزگردانی شده، به این حافظه وارد می‏شوند و جزو آموخته‏های فرد در می‏آیند. اطلاعات به کمک سه فرایند شناختی عمده با نام‏های تکرار یا مرور، بسط یا گسترش و سازمان‏دهی به حافظه درازمدت انتقال می‏یابند.
وقتی مطلبی از حافظه کوتاه‏مدت وارد حافظه درازمدت شد، گفته می‏شود که آن مطلب یاد گرفته شده است.
بنابر آنچه گفته شد، یکی از راه‏های انتقال اطلاعات از حافظه کوتاه‏مدت به حافظه درازمدت، تکرار مطالب است. تکرار و مرور، راهبردی مؤثر در حفظ آیات قرآن به شمار می‏رود و لازم است فردی که در این جهت گام بر می‏دارد، تاکتیک‏های ذیل را برای تسهیل در یادگیری و حفظ قرآن در نظر داشته باشد:

1. مکررخوانی

برای حفظ کردن هر آیه از قرآن باید آن را چندین بار و هر بار با توجه تمام به هر حرف و کلمه موجود در آن، تلاوت کرد؛ البته دفعات تکرار با توجه به قدرت حافظه هر شخص و نیز به نسبت سخت یا آسان بودن آیات فرق می‏کند. برخی شاید با 3 بار خواندن یک آیه نه چندان طولانی آن را به خاطر بسپارند؛ ولی برخی دیگر به تمرین بیشتری نیاز دارند. به‏طور طبیعی با چندین بار خواندن آیه، مقدار فراوانی از کلمات آن در ذهن جای می‏گیرد؛ اما هنوز آیه مزبور به‏طور کامل جای خود را در ذهن نیافته است. حال باید آیه را بدون استفاده از قرآن و با کمک گرفتن از حافظه بخوانید. احتمالاً در این هنگام به اشکالاتی بر خواهید خورد و تعدادی از کلمات و حروف را به یاد نخواهید آورد؛ زیرا هنوز بر تمام کلمات احاطه نیافته‏اید. در هر قسمتی که متوقف شدید و نتوانستید کلمه مورد نظر را در ذهن خود بیابید، به قرآن رجوع کنید؛ آن کلمه را بجویید و به ذهن بسپارید و به همین ترتیب برای بقیه آیه عمل کنید تا بتوانید آیه را به طور کامل و به راحتی از حفظ بخوانید. حال آیه را دست‏کم 5 بار از حفظ تلاوت کنید تا مطمئن شوید آن را خوب به خاطر سپرده‏اید. مهم این است که قادر باشید آیه محفوظه را روان و راحت قرائت کنید، نه با دشواری و بروز اشکالات. توصیه مهم این است که بکوشید هنگام مرور، آیات را تلاوت کنید و فقط از ذهن نگذرانید.

2. بخش به بخش حفظ کردن

در این روش، مقدار فراوانی از اطلاعات به چند بخش تقسیم و این بخش‏ها به نوبت آموخته می‏شوند. انتقال اطلاعات به حافظه درازمدت به کوشش فراوان نیاز دارد. وقتی مقدار بسیاری اطلاعات به چند بخش کوچک‏تر تقسیم می‏شود و آن بخش‏ها به‏طور جداگانه آموخته می‏شوند، انتقال آنها به حافظه درازمدت آسان‏تر انجام می‏گیرد. در مورد حفظ کردن آیات متوسط یا طولانی، باید هر چند کلمه از آیه مثلاً هر 3 یا 4 کلمه را جدا از قسمت‏های دیگر حفظ؛ سپس هر قسمت را به قسمت‏های قبل از آن وصل کرد تا آیه تمام شود؛ به طور مثال، در آیه 23 از سوره مبارکه جاثیه:
)أَفَرَأَیْتَ مَنْ اتَّخَذَ إِلَهَهُ هَوَاهُ...(.
ابتدا قسمت اول را به وسیله تکرار و همراه با دقت و تمرکز کافی حفظ می‏کنیم:
حال به قسمت بعدی می‏رسیم:
)وَأَضَلَّهُ اللَّهُ عَلَی عِلْمٍ...( (تکرار) تا اینکه حفظ شود.
حال قسمت اول و دوم را چندین بار با یک‏دیگر می‏خوانیم:
)أَفَرَأَیْتَ مَنْ اتَّخَذَ إِلَهَهُ هَوَاهُ وَأَضَلَّهُ اللَّهُ عَلَی عِلْمٍِ( (تکرار)
اکنون قسمت سوم: )وَخَتَمَ عَلَی سَمْعِهِ وَقَلْبِهِ...( (تکرار)
قسمت سوم را به بخش‏های قبلی وصل و تکرار می‏کنیم.
حال قسمت چهارم:
)وَجَعَلَ عَلَی بَصَرِهِ غِشَاوَةً... ( (تکرار)
این قسمت را به بخش‏های قبل متصل و آن را تکرار می‏کنیم.
قسمت پنجم،
)فَمَنْ یَهْدِیهِ مِنْ بَعْدِ اللَّهِ... ( (تکرار)
حال به قسمت‏های پیش وصل و تکرار شود.
قسمت آخر: )أَفَلاَ تَذَکَّرُونَ( (تکرار)
حال همه آیه را می‏توانیم به راحتی از حفظ تلاوت کنیم.

3. درنگ و تمرین پراکنده

موضوعی که در بحث تکرار و تمرین همیشه مورد سؤل بوده، چگونگی تمرین و تکرار حوادث است. آیا تمرین و تکرار حوادث به صورت پشت سر هم و متوالی هنگامیادگیری، عملکرد حافظه و یادآوری را افزایش می‏دهد یا تمرین و تکرار حوادث به صورت پراکنده و با فاصله یادآوری بهتری به همراه خواهد داشت؟
ملتون (1970) مطالعات مهمی را در زمینه مقایسه بین تمرین پراکنده و تمرینمتوالی و اهمیت اثر درنگ گزارش داده است. او در یکی از آزمایش‏های خود نشان می‏دهد که هرچه مدت زمان ارائه برای هر کلمه طولانی‏تر شود، عملکرد حافظه و یادآوری بهتر می‏شود.
در تمرین پراکنده، یادگیرنده به جای اینکه بکوشد یکباره و در یک نوبت، مقدار فراوانی اطلاعات را حفظ کند، وقتش را تقسیم، و چندین بار آن اطلاعات را مرور می‏کند. این کار باعث می‏شود تا از خستگی و از بین رفتن انگیزه فرد جلوگیری شود. اگر یادگیرنده چندین نوبت صرف مطالعه کند، آنچه را در نوبت قبل فراموش کرده، در نوبت بعد به سرعت می‏آموزد؛ بنابراین اگر به‏طور مثال، روزی 2 ساعت برای حفظ قرآن وقت صرف کرده‏اید، این 2 ساعت به هم‏پیوسته و یکباره نباشد؛ بلکه آن را به 3 وقت 40 دقیقه‏ای و یا به 2 زمان 60 دقیقه‏ای با فاصله زمانی مناسب بین آنها تقسیم کنید.

4. مکرّر شنیدن

گاهی اوقات انسان توانایی بهره‏گیری مناسب و مستقیم از حافظه را برای مرور آیات ندارد. اینجا برای اینکه هم از وقت موجود استفاده شود و هم ذهن فشار بسیاری را متحمل نشود، بسیار مناسب است که از نوار ترتیل قرآن استفاده کنید به این صورت که نوار آیات مورد نظر را که به روش ترتیل تلاوت شده به دقت گوش دهید و آنها را همزمان با قرائت قاری از ذهن بگذرانید. بدیهی است که موارد اشتباه به‏وسیله نوار در همان لحظه برطرف می‏شود. به طور تجربی می‏توان ادعا کرد که این کار فشار کمتری را بر نیروی حافظه انسان وارد می‏سازد؛ ولی روش مرور از طریق گوش‏دادن به صورت شیوه اصلی توصیه نمی‏شود؛ زیرا:
اولاً، با این کار، قوه حافظه، تنبل و ضعیف می‏شود؛
ثانیاً، خیلی دیرتر به نتیجه مطلوب می‏توان رسید؛
ثالثاً، محفوظات استحکام چندانی نخواهند داشت.
ضمناً در صورت استفاده از نوار بکوشید از نوارهای ترتیل کُند که دارای سرعت کمتری در مقایسه با ترتیل معمول است استفاده کنید.

5. تکرار بیشتر آیات مشابه

آیات بسیاری را می‏توان سراغ گرفت که با هم شباهت دارند یا عینِ همند؛ برای مثال، آیه 58 بقره با آیات 161 آل‏عمران، 5 انعام، 6 شعراء، 10 نمل، و 31 قصص همانند است و آیه 89 سوره آل عمران همان آیه 5 سوره نور است.حال توصیه می‏شود که در حفظ این‏گونه آیات کوشش و تکرار بیشتری کنید. اگر آیه‏های غیر همانند برای حفظ باید ده مرتبه تکرار شوند، این آیات را لازم است بیست مرتبه تکرار کرد تا خوب در ذهن جای گیرند. این همانندی، در پایان بعضی از آیات نیز وجود دارد؛ مثل )إِنَّ اللّهَ کانَ غَفُوراً رَحِیماً( و )کانَ اللّهُ غَفُوراً رَحِیماً(، یا )إِنَّ اللّهَ کانَ عَلِیماً حَکِیماً( و )وَ اللّهُ عَلِیمٌ حَکِیمٌ(.

6. پُرآموزی

پرآموزی جلو تداخل در یادگیری را می‏گیرد. پرآموزی یعنی تکرار مطالب و یادگیری تا حد اشباع. برای این منظور، پس از آنکه یادگیرنده به حد دلخواه به یادگیری یا عملکرد دست یافت، باز هم برای مدتی بیشتر به تمرین و تکرار ادامه می‏دهد. زمانی گفته می‏شود که مهارتی به حد پرآموزی آموخته شده است که تمرین اضافی دیگر نتواند آن را بهبود بخشد.
توصیه بسیار مهم ما این است که تا آیه‏ای را به صورت کاملاً متقن و مستحکم حفظ نکرده‏اید، هیچ گاه سراغ آیه بعدی نروید. عدم رعایت این نکته حتماً مشکلاتی را ایجاد خواهد کرد.

ح . گسترش

گسترش به معنای افزودن معنا به اطلاعات جدید از طریق پیوند آن با دانش پیشین است.
به عبارت دیگر، ما از طرحواره‏هایمان و از دانش موجود خود استفاده می‏کنیم تا معنای اطلاعات تازه را درک کنیم. یادگیرنده به کمک راهبرد گسترش، بین آنچه ازپیش می‏دانسته و آنچه قصد یادگیری‏اش را دارد، پل ارتباطی ایجاد می‏کند. این کار از راه افزودن جزئیات بیشتر به مطلب تازه، خلق مثال‏ها و مواردی برای آن، ایجاد تداعی بین آن و اندیشه‏های دیگر، و استنباط کردن درباره آن، انجام می‏شود. اینجا به اختصار برخی از راهبردهای مربوط به گسترش، و کاربرد آنها را در حفظ قرآن ارائه می‏کنیم.

1. سر واژه

اگر شما نیازمندید اطلاعات را برای زمانی طولانی به یاد داشته باشید، یک «سرواژه» یا «سرنام» شیوه مناسبی است. سرواژه کلمه‏ای به شکل مختصر است که از حرف اول هر کلمه در یک فراز تشکیل شده است. مانند کلمه (ناجا) که از حروف اول (نیرویانتظامی جمهوری اسلامی ایران) تشکیل یافته. با استفاده از سرواژه می‏توان حروف آغازین چند آیه قرآن را به هم پیوند داد و با ساختن کلمه‏ای، امکان یادآوری آیات را تسهیل کرد؛ به‏طور مثال، با پیوند دادن حروف اول سه آیه 12 تا 14 سوره نساء که مشتمل بر یک صفحه قرآن، با رسم‏الخط عثمان‏طه است می‏توان کلمه «وتو» را ساخت و به این ترتیب آیات را یادآوری کرد. این روش برای پرهیز از اشتباه آیات مشابه نیز بسیار مؤثر است؛ برای مثال، در آخر آیه 3 آیه متوالی از سوره آل‏عمران یعنی آیات 176 تا 178 سه جمله شبیه به هم وجود دارد که فقط در یک کلمه به ترتیب ذیل اختلاف دارند:
آیه 176 )ولهم عذاب عظیم(
آیه 177 )ولهم عذاب الیم(
آیه 178)ولهم عذاب مهین(
حفظ کردن ترتیب این سه جمله قدری وقت‏گیر است. اگر بخواهیم ترتیب درست این جملات را در هر آیه به خاطر بسپاریم می‏توانیم به حروف اول سه کلمه «عظیم، الیم و مهین» توجه کرده، کلمه «عام» را که به معنای سال است، به دست آوریم. حال حافظ قرآن می‏تواند هنگام خواندن این آیات با به یاد آوردن کلمه رمز متوجه ترتیب آنها شود.

2. یادداشت‏برداری

منظور از یادداشت‏برداری، انتخاب و ثبت نکات مهم مطلب شنیداری یا نوشتاری است. در صورتی می‏توان یادداشت‏برداری را در ردیف راهبردهای گسترش معنایی قرار داد که به یادگیرنده کمک کند اطلاعات جدید را سازمان دهد و بین آنها و دانش موجود خود پیوند برقرار سازد.
برای رفع اشتباه در حفظ آیات مشابه، بهترین روش، یادداشت‏برداری و نوشتن این موارد و علامت‏گذاری و مقایسه بین آنها است. بدین ترتیب حافظ می‏تواند کنار هر آیه (به وسیله مداد) موارد مشابه آن را (شماره آیه و نام سوره) یادداشت کند.
در مورد اهمیت یادداشت‏برداری در حفظ مطالب، ابوبصیر از امام صادق‌علیه‌السلام نقل می‏کند که فرمود: «اکتبوا فانکم لا تحفظوا حتی تکتبوا؛ بنویسید؛ زیرا شما یاد نمی‏گیرید مگر اینکه بنویسید».

3. تصویرسازی ذهنی

منظور از تصویرسازی ذهنی یعنی برقراری ارتباط معنادار بین مطالب از طریق ایجاد رابطه ذهنی بین آن‏ها... . این تدبیر آموزشی یادگیری دانش‏آموزان را بهبود می‏بخشد.
با استفاده از این شیوه می‏توان محتوا و مضمون یک آیه را به یک تصویر ذهنی پیوند زد و با یادآوری آن تصویر، محتوای آیه را به یاد آورد؛ به‏طور مثال، در داستان ورود فرشتگان به صورت میهمان بر حضرت ابراهیم‌علیه‌السلام که از آیه 69 به بعد در سوره هود آمده می‏توان محتوای آیه را با این تصویر ذهنی تداعی کرد که مردی گوساله‏ای بریان شده را به سوی میهمان می‏برد. مضمون آیه 70 با این تصویر تداعی می‏شود که میهمانان از تناول آن گوساله امتناع می‏کنند. محتوای آیه 71 را می‏توان به شکل زنی در حال خنده تصویر کرد و محتوای آیه 72 را با تصویر یک زوج سالخورده و با علامت تعجب بر فراز آنها و... .

4. روش مکان‏ها

یکی دیگر از راه‏های بسط معنایی، روش مکان‏ها است. در روش مکان‏ها که روش قدیم برای حفظ کردن اطلاعات است، یادگیرنده، هنگام یادگیری و یادآوری مطالب، مکان اشیا را در ذهن خود مجسّم می‏کند. برای استفاده از این روش، یادگیرنده ابتدا به ترتیب موقعیت یا مکان اشیا را می‏آموزد، یعنی نقشه آنها را به خاطر می‏سپارد، و هنگام یادآوری، با طی این مراحل ذهنی، آنها را به یاد می‏آورد.
شما نیز می‏توانید مثال ذیل را در کارهای خود به نحو مؤثری به کار ببرید:
ابتدا ده مکان را در خانه خود برگزینید. آنها را به نحوی انتخاب کنید که توالی حرکت از یک مکان به مکان دیگر روشن و بدیهی باشد؛ برای مثال، در ورودی تا هال، آشپزخانه، اتاق خواب و... . مطمئن شوید که این ده مکان را به آسانی و به ترتیب بتوانید تصور کنید. حال 10 گزینه را در نظر بگیرید و آنها را در یکی از این ده مکان قرار دهید. بدین‏وسیله شما می‏توانید جایگاه هر آیه را در یکی از مکان‏های خانه قرار داده، با ورود ذهنی به هر مکان، آیه‏ای را که از آن مکان تداعی می‏شود، به یاد آورید.
بکوشید جای هر آیه در صفحه قرآن را کاملاً به خاطر بسپارید تا آسان‏تر بتوانید آیه حفظ شده را به خاطر آورده، ارائه کنید.

ط. سازمان‏دهی

سازمان‏دهی بهترین و کامل‏ترین نوع راهبرد بسط معنایی است با این تفاوت که یادگیرنده در استفاده از راهبرد سازمان‏دهی، برای معنادار ساختن یادگیری، به مطالبی که قصد یادگیری آنها را دارد، نوعی چارچوب سازمانی تحمیل می‏کند؛ اما چنین عملی در راهبردهای گسترش الزامی نیست. ساده‏ترین شکل سازمان‏دهی این است که اطلاعات را در دسته‏هایی قرار دهیم تا آنها را آسان‏تر یاد بگیریم و راحت‏تر به یاد آوریم.
وقتی ماده‏های متعدد یادگیری را دسته‏بندی می‏کنیم، از بار حافظه فعال خود می‏کاهیم و قدرت تمرکزمان را بیشتر می‏کنیم. همین امر، علت اصلی تسهیل یادگیری از راه دسته‏بندی اطلاعات است. در واقع ما از مقدار اطلاعاتی که می‏خواهیم یاد بگیریم کم نمی‏کنیم؛ بلکه از راه تقطیع، ماده‏های اطلاعاتی را محدود می‏سازیم.
روش‏های ذیل می‏تواند ما را برای سازمان‏دهی اطلاعات و حفظ و یادگیری بهتر آنها یاری رساند:

1. دسته‏بندی مطالب

دسته‏بندی محض مطالب به مقوله‏ها یا طبقات بیشتر برای جلوگیری موضوعات ساده یا پایه مفیدند. برای حفظ کردن یک سوره متوسط و به‏ویژه طولانی خوب است ابتدا آن سوره را به چند دسته از آیات تقسیم، و هر دسته از آیات را جداگانه حفظ و به دسته آیات پیشین متصل کنید؛ البته لازم نیست آیات مربوط به یک دسته را به‏طور کامل در یک جلسه حفظ کنید. مهم این است که در ذهن خودتان آنها را در یک دسته و مجموعه قرار دهید. با این کار حجم سوره کمتر به نظر می‏رسد و حافظ تسلط و احاطه کامل‏تری بر آن سوره خواهد داشت. تا جایی که امکان دارد بکوشید آن دسته آیاتی را که برای حفظ برگزیده‏اید، به هم مربوط باشند؛ به‏طور مثال برای حفظ کردن سوره مبارکه نبأ می‏توان آن را به 3 گروه از آیات تقسیم کرد. بدین ترتیب که آیه اول تا آیه شانزدهم که اغلب بیان پدیده‏های طبیعی است در دسته اول، و آیات هفدهم تا سی‏ام که در وصف قیامت و وضعیت اهل عذاب است در دسته دوم و سرانجام آیات سی و یکم تا آخر سوره در دسته سوم قرار می‏گیرند.

2. تهیه سرفصل مطالب

از جمله راهبردهای سازمان‏دهی برای تکالیف پیچیده یادگیری می‏توان به تهیه سرفصل‏های یک کتاب درسی نظیر آنچه در فهرست مطالب این‏گونه کتاب‏ها دیده می‏شود، اشاره کرد. برای این منظور یادگیرنده باید اندیشه‏های اصلی و فرعی را به اختصار و با استفاده از کلمات و عبارات مهم به دنبال هم بنویسد؛ به طور مثال سرفصل‏های ذیل را می‏توان برای سوره مبارکه مرسلات تهیه کرد:
1. سوگندهایی در مورد قیامت و حوادث سخت رستاخیز (آیات 1 تا 15)؛
2. سرگذشت غم‏انگیز اقوام گنهکار پیشین (آیات 16 تا 19)؛
3. گوشه‏ای از ویژگی‏های آفرینش انسان و طبیعت (آیات 20 تا 28)؛
4. سرنوشت تکذیب‏کنندگان قیامت (آیات 29 تا 40)؛
5. اشاره‏ای به وضع پرهیزکاران و تکذیب‏کنندگان در قیامت (آیات 41 تا 50).
ضمناً می‏توان برای هر یک از سرفصل‏های پیش‏گفته، اندیشه‏های فرعی را نیز در نظر گرفت؛ به‏طور مثال می‏توان عناوین فرعی ذیل را برای وضع پرهیزکاران در قیامت تهیه کرد:
سایه‏ها و چشمه‏ها
میوه‏ها
خوردن و آشامیدن
جزای نیکوکاران

3. تهیه نقشه مفهومی

راهبرد سازماندهی دیگر، تبدیل متن به طرح یا نقشه است. برای این منظور، یادگیرنده ابتدا اندیشه یا مفهوم اصلی متن را مشخص، و بعد اندیشه‏ها یا مفاهیم فرعی وابسته به مفهوم اصلی را مشخص می‏کند؛ سپس این اندیشه‏های فرعی را به مفهوم اصلی می‏پیوندد. نتیجه یک طرح یا نقشه است که مفهوم اصلی در بالا یا وسط و اندیشه‏های فرعی در زیر یا پیرامون آن قرار می‏گیرند. نقشه مفهومی به یک بازنمایی تصویری و کلامی از مفاهیم و روابط مهم میان آنها گفته می‏شود. هدف نقشه مفهومی این است که به یادگیرنده کمک کند تا بازنما یا تصویر روشنی از آنچه قرار است آموخته شود، درست کند.
به‏طور مثال نقشه مفهومی ذیل را می‏توان برای سوره مبارکه طور در نظر گرفت:

رعایت بهداشت و تغذیه مناسب

افزون بر عوامل پیش‏گفته، برخی عوامل فیزیولوژیک نیز همچون نوع تغذیه بر چگونگی حافظه حافظ تأثیرگذار است.
برخی از تحقیقات پژوهشگران حاکی از تأثیر نوع تغذیه در عملکرد حافظه است؛ به طور نمونه، مانینگ و همکاران (1990) در مطالعه خود از آزمودنی‏های سالمند و جوان خواستند تا ناشتا به آزمایشگاه حافظه بیایند. در آنجا قبل از انجام تکالیف حافظه به گروهی از آزمودنی‏ها نوشابه‏ای حاوی گلوکز و به گروه دیگر نوشابه‏ای کاذب بدون شکر و دارای ساکارین داده شد. سالمندان گروه اول در دو تکلیف حافظه کلامی بلندمدت (یادگیری فهرست کلمات و حفظ یک پاراگراف) به طور معناداری از سالمندان گروه دوم بهتر عمل کردند. اندازه‏گیری گلوکز خون آنان نشان داد که آزمودنی‏هایی که گلوکز بیشتری داشتند، عملکرد حافظه آنها بهتر بود. در منابع دینی نیز مصرف برخی غذاها و رعایت برخی از امور بهداشتی مؤثر در تقویت حافظه دانسته شده که به تعدادی از آنها اشاره می‏شود:

1. عسل

امام کاظم‌علیه‌السلام عسل را مایه شفای امراض مختلف دانسته و فرموده است: خوردن مقداری عسل به صورت ناشتا ذهن را صفا بخشیده، حافظه را تقویت می‏کند.

2. کرفس

رسول خدا‌صلی‌الله‌علیه‌وآله فرمود: کرفس را مصرف کنید که غذای پیامبران الاهی، الیاس و یسع و یوشع بوده است و روایت شده است که باعث تقویت حافظه می‏شود.

3. کندر

رسول خدا‌صلی‌الله‌علیه‌وآله در وصیتی به امیرمؤمنان‌علیه‌السلام فرمود: ای علی! سه چیز است که حافظه را زیاد و بیماری را برطرف می‏سازد: کندر و مسواک‏زدن و قرائت قرآن.

4. کشمش قرمز

خوردن 21 عدد کشمش قرمز به صورت ناشتا حافظه را فزونی می‏بخشد.

5. مسواک زدن

رسول خدا‌صلی‌الله‌علیه‌وآله به امام علی‌علیه‌السلام فرمود: ای علی! مسواک از سنّت است... و حافظه را افزایش می‏دهد.

6. روزه گرفتن

همچنانکه مصرف برخی غذاها نقش مؤثری در تقویت حافظه دارد، زیاده‏روی در تغذیه نیز عامل مهمی برای فراموشی و ضعف حافظه است؛ به همین جهت در برخی روایات، روزه گرفتن عامل مؤثر در تقویت حافظه به شمار آمده است. امام صادق‌علیه‌السلام در روایتی از امیرمؤمنان‌علیه‌السلام سه چیز را باعث برطرف شدن بلغم و تقویت حافظه دانسته است:

مسواک‏زدن، روزه و قرائت قرآن.

همچنین قابل توجه است که در روایات معصومان‌علیهم‌السلام مصرف بعضی غذاها سبب نسیان و فراموشی دانسته شده؛ همچون:
سیب ترش، پنیر، گشنیز و خیارچنبر و نیز برخی رفتارها زمینه‏ساز ضعف حافظه به شمار آمده است.

منابع

قطعات صوتی

مشخصات

نوع تولید(تولید، بازتولید،تامین)
قسمت
كارشناسان مهمان
رده سنی
نام سریالی

سایر مشخصات

دبیر سرویس
  • عماد پیران عقل
تنظیم‌كننده
  • لیلا یارعلی
تاریخ بارگذاری
  • 1397/06/06

تصاویر

قسمت‌های دیگر

موارد بیشتر
پایگاه قرآن