- 1324
- 1000
- 1000
- 1000
قسمت 14 - عبارت‌های مشابه در آیات
در این برنامه آقای کریم دولتی به بحث درباره عبارت‌های مشابه در آیات می پردازند .
قرآن کریم شامل آیاتی است که شباهتهایی با یکدیگر دارند و همین امر گاه موجب اشتباه حافظ و در هم ریختن آیت میشود. این شباهتها ممکن است بین دستهای از آیت با دسته دیگر، آیه با آیه، جمله با جمله، کلمه با کلمه، ابتدای آیت و انتهای آیت باشد. پس بهترین و اصلیترین راه برای تسلط بر آنها این است که چندین برابر آیت دیگر تمرین و تکرار شوند تا با گذشت زمان در حافظه مستحکمتر شوند. همراه با این شیوه، از برخی از روشهای دیگر نیز برای سهولت در کار میتوان بهره جست. بدین منظور ما 12 روش مؤثر دیگر را ذکر میکنیم که به کار بستن هر یک از این روشها درجای خود مفید خواهد بود:
1. توجه به سیر لفظی آیت
مثال: ... وَارْزُقْنَا وَأَنْتَ خَیرُ الرَّازِقِینَ مائده/114
وَارْحَمْنَا وَأَنْتَ خَیرُ الرَّاحِمِینَ مؤمنون/109
شاهد مثال: کلمات «الرَّازِقِینَ» و «الرَّاحِمِینَ».
ممکن است کلمات آخر در این دو آیه و خیلی از آیاتی که نظیر آنها هستند، جا به جا و به جای دیگر تلاوت شوند. به خاطر سپردن مطابقت «الرَّازِقِینَ» با «وَارْزُقْنَا»، و «الرَّاحِمِینَ» با «وَارْحَمْنَا» از حیث لفظ و هماهنگی آنها با یکدیگر موجب میشود کلمه دیگری جایگزین آنها نشود.
2. توجه به مفاهیم
مثال: وَکَاینْ مِنْ نَبِی قَاتَلَ مَعَهُ رِبِّیونَ کَثِیرٌ فَمَا وَهَنُوا لِمَا أَصَابَهُمْ .... وَاللَّهُ یحِبُّ الصَّابِرِینَ آلعمران/146
فَآتَاهُمُ اللَّهُ ثَوَابَ الدُّنْیا .... وَاللَّهُ یحِبُّ الْمُحْسِنِینَ آلعمران/148
شاهد مثال: «وَاللَّهُ یحِبُّ الصَّابِرِینَ» و «وَاللَّهُ یحِبُّ الْمُحْسِنِینَ».
توجه به مفهوم آیه اول پیوند میان ابتدا و انتهای آیه را برقرار میکند و مانع از اشتباه آن با آیه دوم میشود؛ زیرا در ابتدای آیه سخن از کسانی است که به پیامبران ایمان آوردهاند و همراه آنان برای پیروزی حق میجنگند و هیچ سختی و دشواری در این راه آنان را در مسیری که انتخاب کردهاند، سست و ضعیف نمیکند که اینها همان مصداق صابراناند. پس در انتهای آیه میفرماید: «وَاللَّهُ یحِبُّ الصَّابِرِینَ».
3. در نظر گرفتن ابتدا و انتهای آیت مشابه
مثال: فَمَنْ یرِدِ اللَّهُ أَنْ یهْدِیهُ یشْرَحْ صَدْرَهُ لِلإِسْلامِ .... کَذَلِکَ یجْعَلُ اللَّهُ الرِّجْسَ عَلَی الَّذِینَ لا یؤْمِنُونَ أنعام/125
وَمَا کَانَ لِنَفْسٍ أَنْ تُؤْمِنَ إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ وَیجْعَلُ الرِّجْسَ عَلَی الَّذِینَ لا یعْقِلُونَ یونس/100
شاهد مثال: شاهد مثال جملات انتهای آیت است که ممکن است گاه جابهجا شوند، اما توجه به ابتدای آیت مانع از این اشتباه خواهد شد؛ زیرا در ابتدای آیه اول کلمه «الله» ذکر شده. بنا بر این انتهای آیه نیز شامل این کلمه شریفه است که «یجْعَلُ اللهُ» است. اما در ابتدای آیه دوم این کلمه بیان نشده و انتهای آن نیز کلمه «الله» را ندارد و «یجْعَلُ الرِّجْسَ» است.
4. در نظر گرفتن قبل و بعد از آیت مشابه
مثال: تُولِجُ اللَّیلَ فِی النَّهَارِ وَتُولِجُ النَّهَارَ فِی اللَّیلِ ... آلعمران/27
یولِجُ اللَّیلَ فِی النَّهَارِ وَیولِجُ النَّهَارَ فِی اللَّیلِ ... حدید/6
شاهد مثال: « تُولِجُ» و « یولِجُ».
اگر آیت ما قبل را بررسی کنیم، مشاهده خواهیم کرد که در آیه 26 سوره آلعمران نیز افعال به صورت مخاطب بیان شدهاند: «تُؤْتِی الْمُلْکَ، وَتَنْزِعُ الْمُلْکَ ...» بنابر این در آیه 27 این سوره نیز فعل «تُولِجُ» میباشد؛ اما آیه 5 سوره حدید به شکل غایب بیان شده است: «لَهُ مُلْکُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ». بنا بر این فعل آیه 6 نیز در این سوره «یولِجُ» خواهد بود.
5. حفظ شماره آیت و توجه به ترتیب آنها
مثال: وَیحْلِفُونَ بِاللَّهِ ... توبه/56
یحْلِفُونَ بِاللَّهِ ... توبه/62 و 74
شاهد مثال: «واو».
برای اینکه در ابتدای آیت اشتباه رخ ندهد، شماره آنها را به خاطر میسپاریم که آیه 56 با حرف «و» آغاز میشود؛ اما آیت 62 و 74 بدون «و» میباشند. همچنین در نظر گرفتن ترتیب و نظم آیت در این قسمت، از جابهجایی مشابهات جلوگیری میکند.
6. در نظر گرفتن موضوع آیت
مثال: إِنَّکَ لا تَهْدِی مَنْ أَحْبَبْتَ وَلَکِنَّ اللَّهَ یهْدِی مَنْ یشَاءُ وَهُوَ أَعْلَمُ بِالْمُهْتَدِینَ قصص/56
هُوَ أَعْلَمُ بِالْمُعْتَدِینَ انعام/119
شاهد مثال: «بِالْمُهْتَدِینَ» و «بِالْمُعْتَدِینَ».
ممکن است انتهای این دو آیه هنگام تلاوت جابهجا شوند که به جای «الْمُهْتَدِینَ»، «الْمُعْتَدِینَ» و یا بالعکس خوانده شود. اما در نظر گرفتن موضوع آیه اول ـ که «هدایت» است ـ حافظ را متوجه میکند که انتهای آیه نیز چیزی مناسب با آن است. بنابر این آیه با «الْمُهْتَدِینَ» پایان میپذیرد.
7. توجه به وقت و ابتدا
مثال: وَجَعَلَ لَکُمُ السَّمْعَ وَالْأَبْصَارَ وَالْأَفْئِدَةَ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ نحل/78
وَجَعَلَ لَکُمُ السَّمْعَ وَالْأَبْصَارَ وَالْأَفْئِدَةَ قَلِیلاً مَا تَشْکُرُونَ ملک/23
شاهد مثال: «لَعَلَّکُم» و «قَلِیلاً مّا».
برای جابهجا نشدن این دو کلمه با هم توجه به علامت روی هر کدام میتواند راهگشا باشد، به این صورت که به ذهن میسپاریم ایهای که در آن علامت «لا» (وقف ممنوع) واقع شده: «لَعَلَّکُم»، و ایهای که علامت «صلی» (وصل بهتر است) دارد: «قَلِیلاً مّا»، تلاوت میشود.
8. مطابقت مشابهات و یادداشت موارد تفاوت
مثال: کَذَلِکَ نَسْلُکُهُ فِی قُلُوبِ الْمُجْرِمِینَ حجر/12
کَذَلِکَ سَلَکْنَاهُ فِی قُلُوبِ الْمُجْرِمِینَ شعراء/200
شاهد مثال: «نَسلُکُهُ» و «سَلَکناهُ».
میتوان با یادداشت این دو کلمه ـ که در این آیت با هم تفاوت دارند ـ و مرور آنها هر چند وقت یک بار، پس از مدتی بر این دو آیه تسلط پیدا کرد و اشتباه ایجاد شده میان آنها را رفع کرد.
9. توجه به نام و ترتیب سورهها
مثال: إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا ... وَالنَّصَارَی وَالصَّابِئِینَ ... بقره/62
إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا ... وَالصَّابِئُونَ وَالنَّصَارَی ... مائده/69
إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا ... وَالصَّابِئِینَ وَالنَّصَارَی ... حج/17
شاهد مثال: «وَالنَّصَارَی وَالصَّابِئِینَ»، «وَالصَّابِئُونَ وَالنَّصَارَی»، «وَالصَّابِئِینَ وَالنَّصَارَی».
گاهی ایهای در یک سوره مشابهاتی در سورههای دیگر دارد. در این موارد یکی از روشهایی که میتواند مؤثر واقع شود، توجه به نام و ترتیب سورهها و تطابق آنها با آیت مربوطه در ذهن است.
تذکر: در مواردی که آیت سور مختلف به صورت دستهای با یکدیگر شباهت داشته باشند ـ مثلاً داستان واحد با تعابیر مختلف بیان شده باشد ـ نیز به کار بردن همین شیوه مطلوب است.
10. ایجاد علامت اگر چه دارای مفهوم نباشد
مثال: ... ثَوَاباً وَخَیرٌ عُقْباً کهف/44
... ثَوَاباً وَخَیرٌ أَمَلاً کهف/46
... ثَوَاباً وَخَیرٌ مَرَدّاً مریم/76
شاهد مثال: کلمات «عُقباً»، «أمَلاً»، «مَرَدّاً».
برای عدم اشتباه و جابهجایی در مورد این آیت، میتوان حرف ابتدایی این کلمات را ـ به ترتیب آنچه در قرآن آمده ـ در کنار هم قرار داده، از ترکیب آنها کلمه «عام» را ساخت. به این صورت میتوان همیشه به ذهن سپرد که آیه اول با حرف «ع»، آیه دوم با حرف «الف»، و آیه سوم با حرف «م» است و دیگر این کلمات جابهجا نخواهند شد.
11. آشنایی با علم صرف و نحو
مثال: ... وَإِنَّهَا لَکَبِیرَةٌ إِلَّا عَلَی الْخَاشِعِینَ بقره/45
وَإِنْ کَانَتْ لَکَبِیرَةً إِلَّا عَلَی الَّذِینَ هَدَی اللَّهُ ... بقره/143
شاهد مثال: کلمات «لَکَبِیرَةٌ» و «لَکَبِیرَةً».
در آیه 45 سوره مبارکه بقره کلمه «لَکَبِیرَةٌ» خبر «إنَّ» است و خبر «إنَّ» مرفوع است. اما در آیه 143 این کلمه خبر برای «کانَت» واقع شده است. بنا بر این منصوب است. توجه به این قاعده علمِ نحو، موجب عدم اشتباه آنها خواهد شد.
12. استفاده از کتاب معجمالمفهرس
کتاب مذکور به قلم محمد فؤاد عبدالباقی به رشته تحریر درآمده است. در این کتاب الفاظ قرآن طبق حروف اصلی و به ترتیب حروف الفبا جمعآوری شدهاند. با مراجعه به این کتاب میتوانیم از مکان آیه مورد نظر (شماره آیه، شماره سوره، نام سورهای که آیه در آن واقع شده است) اطلاع حاصل کنیم. از آنجا که شیوه نگارش کتاب به گونهای است که بسیاری از آیت مشابه در کنار هم با ترتیب سورهها نگاشته شدهاند، حافظ میتواند با توجه به دستهبندی کتاب هر چه بیشتر بر آیت مشابه مسلط شود.
تذکر: گاهی هنگام تلاوت به جای آیه مورد نظر، مشابه آن را میخوانیم؛ در حالی که جایگاه آیه مشابه را نمیدانیم. در این موارد مراجعه به این کتاب میتواند مشکل را رفع کند.
قرآن کریم شامل آیاتی است که شباهتهایی با یکدیگر دارند و همین امر گاه موجب اشتباه حافظ و در هم ریختن آیت میشود. این شباهتها ممکن است بین دستهای از آیت با دسته دیگر، آیه با آیه، جمله با جمله، کلمه با کلمه، ابتدای آیت و انتهای آیت باشد. پس بهترین و اصلیترین راه برای تسلط بر آنها این است که چندین برابر آیت دیگر تمرین و تکرار شوند تا با گذشت زمان در حافظه مستحکمتر شوند. همراه با این شیوه، از برخی از روشهای دیگر نیز برای سهولت در کار میتوان بهره جست. بدین منظور ما 12 روش مؤثر دیگر را ذکر میکنیم که به کار بستن هر یک از این روشها درجای خود مفید خواهد بود:
1. توجه به سیر لفظی آیت
مثال: ... وَارْزُقْنَا وَأَنْتَ خَیرُ الرَّازِقِینَ مائده/114
وَارْحَمْنَا وَأَنْتَ خَیرُ الرَّاحِمِینَ مؤمنون/109
شاهد مثال: کلمات «الرَّازِقِینَ» و «الرَّاحِمِینَ».
ممکن است کلمات آخر در این دو آیه و خیلی از آیاتی که نظیر آنها هستند، جا به جا و به جای دیگر تلاوت شوند. به خاطر سپردن مطابقت «الرَّازِقِینَ» با «وَارْزُقْنَا»، و «الرَّاحِمِینَ» با «وَارْحَمْنَا» از حیث لفظ و هماهنگی آنها با یکدیگر موجب میشود کلمه دیگری جایگزین آنها نشود.
2. توجه به مفاهیم
مثال: وَکَاینْ مِنْ نَبِی قَاتَلَ مَعَهُ رِبِّیونَ کَثِیرٌ فَمَا وَهَنُوا لِمَا أَصَابَهُمْ .... وَاللَّهُ یحِبُّ الصَّابِرِینَ آلعمران/146
فَآتَاهُمُ اللَّهُ ثَوَابَ الدُّنْیا .... وَاللَّهُ یحِبُّ الْمُحْسِنِینَ آلعمران/148
شاهد مثال: «وَاللَّهُ یحِبُّ الصَّابِرِینَ» و «وَاللَّهُ یحِبُّ الْمُحْسِنِینَ».
توجه به مفهوم آیه اول پیوند میان ابتدا و انتهای آیه را برقرار میکند و مانع از اشتباه آن با آیه دوم میشود؛ زیرا در ابتدای آیه سخن از کسانی است که به پیامبران ایمان آوردهاند و همراه آنان برای پیروزی حق میجنگند و هیچ سختی و دشواری در این راه آنان را در مسیری که انتخاب کردهاند، سست و ضعیف نمیکند که اینها همان مصداق صابراناند. پس در انتهای آیه میفرماید: «وَاللَّهُ یحِبُّ الصَّابِرِینَ».
3. در نظر گرفتن ابتدا و انتهای آیت مشابه
مثال: فَمَنْ یرِدِ اللَّهُ أَنْ یهْدِیهُ یشْرَحْ صَدْرَهُ لِلإِسْلامِ .... کَذَلِکَ یجْعَلُ اللَّهُ الرِّجْسَ عَلَی الَّذِینَ لا یؤْمِنُونَ أنعام/125
وَمَا کَانَ لِنَفْسٍ أَنْ تُؤْمِنَ إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ وَیجْعَلُ الرِّجْسَ عَلَی الَّذِینَ لا یعْقِلُونَ یونس/100
شاهد مثال: شاهد مثال جملات انتهای آیت است که ممکن است گاه جابهجا شوند، اما توجه به ابتدای آیت مانع از این اشتباه خواهد شد؛ زیرا در ابتدای آیه اول کلمه «الله» ذکر شده. بنا بر این انتهای آیه نیز شامل این کلمه شریفه است که «یجْعَلُ اللهُ» است. اما در ابتدای آیه دوم این کلمه بیان نشده و انتهای آن نیز کلمه «الله» را ندارد و «یجْعَلُ الرِّجْسَ» است.
4. در نظر گرفتن قبل و بعد از آیت مشابه
مثال: تُولِجُ اللَّیلَ فِی النَّهَارِ وَتُولِجُ النَّهَارَ فِی اللَّیلِ ... آلعمران/27
یولِجُ اللَّیلَ فِی النَّهَارِ وَیولِجُ النَّهَارَ فِی اللَّیلِ ... حدید/6
شاهد مثال: « تُولِجُ» و « یولِجُ».
اگر آیت ما قبل را بررسی کنیم، مشاهده خواهیم کرد که در آیه 26 سوره آلعمران نیز افعال به صورت مخاطب بیان شدهاند: «تُؤْتِی الْمُلْکَ، وَتَنْزِعُ الْمُلْکَ ...» بنابر این در آیه 27 این سوره نیز فعل «تُولِجُ» میباشد؛ اما آیه 5 سوره حدید به شکل غایب بیان شده است: «لَهُ مُلْکُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ». بنا بر این فعل آیه 6 نیز در این سوره «یولِجُ» خواهد بود.
5. حفظ شماره آیت و توجه به ترتیب آنها
مثال: وَیحْلِفُونَ بِاللَّهِ ... توبه/56
یحْلِفُونَ بِاللَّهِ ... توبه/62 و 74
شاهد مثال: «واو».
برای اینکه در ابتدای آیت اشتباه رخ ندهد، شماره آنها را به خاطر میسپاریم که آیه 56 با حرف «و» آغاز میشود؛ اما آیت 62 و 74 بدون «و» میباشند. همچنین در نظر گرفتن ترتیب و نظم آیت در این قسمت، از جابهجایی مشابهات جلوگیری میکند.
6. در نظر گرفتن موضوع آیت
مثال: إِنَّکَ لا تَهْدِی مَنْ أَحْبَبْتَ وَلَکِنَّ اللَّهَ یهْدِی مَنْ یشَاءُ وَهُوَ أَعْلَمُ بِالْمُهْتَدِینَ قصص/56
هُوَ أَعْلَمُ بِالْمُعْتَدِینَ انعام/119
شاهد مثال: «بِالْمُهْتَدِینَ» و «بِالْمُعْتَدِینَ».
ممکن است انتهای این دو آیه هنگام تلاوت جابهجا شوند که به جای «الْمُهْتَدِینَ»، «الْمُعْتَدِینَ» و یا بالعکس خوانده شود. اما در نظر گرفتن موضوع آیه اول ـ که «هدایت» است ـ حافظ را متوجه میکند که انتهای آیه نیز چیزی مناسب با آن است. بنابر این آیه با «الْمُهْتَدِینَ» پایان میپذیرد.
7. توجه به وقت و ابتدا
مثال: وَجَعَلَ لَکُمُ السَّمْعَ وَالْأَبْصَارَ وَالْأَفْئِدَةَ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ نحل/78
وَجَعَلَ لَکُمُ السَّمْعَ وَالْأَبْصَارَ وَالْأَفْئِدَةَ قَلِیلاً مَا تَشْکُرُونَ ملک/23
شاهد مثال: «لَعَلَّکُم» و «قَلِیلاً مّا».
برای جابهجا نشدن این دو کلمه با هم توجه به علامت روی هر کدام میتواند راهگشا باشد، به این صورت که به ذهن میسپاریم ایهای که در آن علامت «لا» (وقف ممنوع) واقع شده: «لَعَلَّکُم»، و ایهای که علامت «صلی» (وصل بهتر است) دارد: «قَلِیلاً مّا»، تلاوت میشود.
8. مطابقت مشابهات و یادداشت موارد تفاوت
مثال: کَذَلِکَ نَسْلُکُهُ فِی قُلُوبِ الْمُجْرِمِینَ حجر/12
کَذَلِکَ سَلَکْنَاهُ فِی قُلُوبِ الْمُجْرِمِینَ شعراء/200
شاهد مثال: «نَسلُکُهُ» و «سَلَکناهُ».
میتوان با یادداشت این دو کلمه ـ که در این آیت با هم تفاوت دارند ـ و مرور آنها هر چند وقت یک بار، پس از مدتی بر این دو آیه تسلط پیدا کرد و اشتباه ایجاد شده میان آنها را رفع کرد.
9. توجه به نام و ترتیب سورهها
مثال: إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا ... وَالنَّصَارَی وَالصَّابِئِینَ ... بقره/62
إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا ... وَالصَّابِئُونَ وَالنَّصَارَی ... مائده/69
إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا ... وَالصَّابِئِینَ وَالنَّصَارَی ... حج/17
شاهد مثال: «وَالنَّصَارَی وَالصَّابِئِینَ»، «وَالصَّابِئُونَ وَالنَّصَارَی»، «وَالصَّابِئِینَ وَالنَّصَارَی».
گاهی ایهای در یک سوره مشابهاتی در سورههای دیگر دارد. در این موارد یکی از روشهایی که میتواند مؤثر واقع شود، توجه به نام و ترتیب سورهها و تطابق آنها با آیت مربوطه در ذهن است.
تذکر: در مواردی که آیت سور مختلف به صورت دستهای با یکدیگر شباهت داشته باشند ـ مثلاً داستان واحد با تعابیر مختلف بیان شده باشد ـ نیز به کار بردن همین شیوه مطلوب است.
10. ایجاد علامت اگر چه دارای مفهوم نباشد
مثال: ... ثَوَاباً وَخَیرٌ عُقْباً کهف/44
... ثَوَاباً وَخَیرٌ أَمَلاً کهف/46
... ثَوَاباً وَخَیرٌ مَرَدّاً مریم/76
شاهد مثال: کلمات «عُقباً»، «أمَلاً»، «مَرَدّاً».
برای عدم اشتباه و جابهجایی در مورد این آیت، میتوان حرف ابتدایی این کلمات را ـ به ترتیب آنچه در قرآن آمده ـ در کنار هم قرار داده، از ترکیب آنها کلمه «عام» را ساخت. به این صورت میتوان همیشه به ذهن سپرد که آیه اول با حرف «ع»، آیه دوم با حرف «الف»، و آیه سوم با حرف «م» است و دیگر این کلمات جابهجا نخواهند شد.
11. آشنایی با علم صرف و نحو
مثال: ... وَإِنَّهَا لَکَبِیرَةٌ إِلَّا عَلَی الْخَاشِعِینَ بقره/45
وَإِنْ کَانَتْ لَکَبِیرَةً إِلَّا عَلَی الَّذِینَ هَدَی اللَّهُ ... بقره/143
شاهد مثال: کلمات «لَکَبِیرَةٌ» و «لَکَبِیرَةً».
در آیه 45 سوره مبارکه بقره کلمه «لَکَبِیرَةٌ» خبر «إنَّ» است و خبر «إنَّ» مرفوع است. اما در آیه 143 این کلمه خبر برای «کانَت» واقع شده است. بنا بر این منصوب است. توجه به این قاعده علمِ نحو، موجب عدم اشتباه آنها خواهد شد.
12. استفاده از کتاب معجمالمفهرس
کتاب مذکور به قلم محمد فؤاد عبدالباقی به رشته تحریر درآمده است. در این کتاب الفاظ قرآن طبق حروف اصلی و به ترتیب حروف الفبا جمعآوری شدهاند. با مراجعه به این کتاب میتوانیم از مکان آیه مورد نظر (شماره آیه، شماره سوره، نام سورهای که آیه در آن واقع شده است) اطلاع حاصل کنیم. از آنجا که شیوه نگارش کتاب به گونهای است که بسیاری از آیت مشابه در کنار هم با ترتیب سورهها نگاشته شدهاند، حافظ میتواند با توجه به دستهبندی کتاب هر چه بیشتر بر آیت مشابه مسلط شود.
تذکر: گاهی هنگام تلاوت به جای آیه مورد نظر، مشابه آن را میخوانیم؛ در حالی که جایگاه آیه مشابه را نمیدانیم. در این موارد مراجعه به این کتاب میتواند مشکل را رفع کند.
