- 1104
- 1000
- 1000
- 1000
قسمت 45 - فتح و اماله در قرائت حمزه کوفی
در این برنامه آقای کریم دولتی به آموزش فتح و اماله در قرائت حمزه کوفی می پردازد.
فتح و اماله
حمزه کلیه الف‌های منقلب از یاء را در اسم یا فعل در وصل و وقف اماله کبری نموده، مثل: الهدی، ادنی، موسی ، یحیی ، عیسی ، اتی، یخشی، فسوی، و استعلی.
تبصره: در شش مورد اماله جاری نمی‌شود:
1. الف اصلی نبوده و زائد باشد، مثل: قائم و نائم.
2. الف در آخر کلمه نبوده و متوسطه باشد، مثل: نمارق، باع و سار.
3. الف منقلب از واو باشد، مثل: نجا، عفا، صفا، شفا.
4. الف منقلب از تنوین باشد، مثل: ذکرا، عوجا، امتا (در وقف).
5. الف ثنیه باشد، مثل: ان یخافا، اثنا عشر.
6. الف محل اختلاف در اصل کلمه باشد. مثل: الحیاة و مناة که در بعضی مصاحف با واو: الحیوة و المنوة نوشته شده است.
کلمات منقلب از یاء در اسما
کلمات منقلب از یاء در اسما؛ به تثنیه آن شناخته می‌شود: (فتی ـ فتیان)، (مولی ـ مولیان)، (صفا ـ صفوان)، (عصا ـ عصوان)، و در افعال وقتی اسناد به متکلم یا مخاطب داده شود: (رمی - رمیت)، (اشتری- اشتریت)، (استعلی- استعلیت) اگر یاء ظاهر شد یائی، و اگر واو ظاهر شد واوی خواهد بود، واوی آن مثل: ( دعا ـ دعوت) و (علا ـ علوت).
و اگر کلمات واوی از سه حرف اضافه شوند یائی شده و اماله در آنها عمل می‌شود، مثل: ادنی، انجی، یرضی، تتلی، یتزکی، زکی، استعلی.
کلیه الف‌هایی که در تانیث بر 5 وزن فعلی، فعلی، فعلی، فعالی و فعالی آمده باشند، حمزه آنها را به اماله خوانده است. وزن فعلی مثل: القصوی، الدنیا، طوبی، القربی. وزن فعلی مثل: الموتی، السلوی، التقوی. وزن فعلی مثل: احدی، ضیزی، سیما، الشعری.
تبصره: کلمات موسی، عیسی و یحیی اگر چه اعجمی هستند به علت کثرت استعمال ، و دیگر اینکه در مصاحف به یاء نوشته شده‌اند داخل اماله هستند. وزن فعالی، مانند: سکاری، کسالی، فرادی. وزن فعالی مثل: یتامی، نصاری و ایامی.
تمام الف‌هایی که در آخر کلمه به یاء نوشته شده باشند، اگر چه اصلی بودن آن مجهول باشد در اسماء یا افعال، مثل: انی (استفهامیه)، متی، بلی، عسی، یا حسرتی، یا اسفی، یا اینکه منقلب از واو باشند، مثل: القوی، الضحی و ضحیها، اماله می‌شوند.
و در پنج کلمه که در آنها اماله نیامده، حمزه آنها را به فتح خوانده: لدی، الی، حتی، علی، ما زکی.
تبصره: اگر بعد از الفی که اماله می‌شود، در درج کلام سکون آید و موجب سقوط این الف گردد، اماله هم از بین می‌رود، حال این ساکن خواه تنوین یا غیر آن باشد، و وقتی در وقف ساکن از بین برود اماله بر می‌گردد، مثل: فتعالی الله، یخشی الله، موسی الکتاب، القتلی الحر، ذکری الدار، و تنوین مثل: مولی، مسمی، اذی، سدی، مفتری.
اماله کلمات آخر آیات یازده سوره ( طه ، نجم ، معارج ، قیامة، نازعات ، عبس ، اعلی ، شمس ، لیل ، ضحی ، علق ) به هر تقدیر، اگر واوی، یائی، اصلی، زائد باشند در اسماء یا افعال فرقی نمی‌کند. غرض یکسان بودن آنهاست.
استثناء
دحیها (نازعات)، تلیها، طحیها (شمس)، سجی (ضحی)، و دیگر آنکه الف آنها از ابدال تنوین در وقف باشد، مثل: همسا، ضنکا، نسفا، علما.
حمزه، کلمات: خطایا، خطایاکم، خطایاهم، خطایانا، قد هدان، من عصانی، انسانیه، ءاتانی، اوصانی و محیاهم را به فتح خوانده.
حمزه، کلمه احیا را هر جا باشد وقتی قرین به واو باشد، مثل: امات و احیا، نموت و نحیا اماله نموده است. ولی وقتی قرین به فاء یا ثم یا مجرد باشد به فتح خوانده (اماله آن از کسائی است).
همچنین کلمات: هدای (مضاف به یاء)، مثوای، محیای، رؤیا (هرجا باشد)، کمشکاة، مرضات، مرضاتی (هرجا باشد)، و حق تقاته تماما به فتح خوانده است.
ولی در تتقوا منهم تقیة و کلمات مثویکم، مثواهم و مثواه را اماله داده است.
حمزه، کلمه هدانی را هر جا بدون قد آمده، مثل: اننی هدینی ربی، لو ان الله هدینی اماله کرده است (اگر با قد باشد مثل: قد هدین کسائی اماله کرده است).
ودر فلما تراء الجمعان حمزه، فقط راء را در هر حال اماله کرده است. و در نای بجانبه اماله نون و همزه با هم روایت خلف، و خلاد فقط اماله همزه را روایت کرده است. در کلمه انیه، اماله نون و الف با هم، و در الف کلاهما و الف بل ران اماله از حمزه است.
کلمه ضعافا را خلف به اماله الف (ملازمه با اماله عین دارد) و خلاد به فتح آن از حمزه روایت کرده‌اند. و کلمه ءاتیک به اماله الف (ملازمه با اماله همزه قبل دارد) روایت خلاد از حمزه است.
کلمه رءا هر جا قبل از متحرک باشد (در هفت موضع آمده)، مثل: رءا کوکبا، رءا ایدیهم، رءا برهان، و همچنین رءاک، رءاها و غیره که قبل از ضمیر واقع شده، اماله راء و همزه با هم قراءت حمزه است. و در وصل به کلمه بعد، مثل: رءا القمر، رءا الشمس، رءا الذین و بقیه، اماله راء فقط جاری است.
حمزه الف عین الفعل ماضی ثلاثی مجرد را در ده فعل: زاد، شاء، جاء، خاب، ران، خاف، طاب، ضاق، حاق، زاغ هر جا باشند اماله کرده است.
تبصره: در اماله افعال فوق الذکر فرقی بین مجرد آنها یا قرین به ضمیر فاعل یا تاء تانیث نیست، و فقط لفظ زاغت (قرین به تاء تانیث) در اذ زاغت الابصار و‌ام زاغت عنهم الابصار [ را حمزه اماله نکرده و آن دو را به فتح خوانده است.
حروف مقطعه
در حروف مقطعه؛راء را در الر و المر در فواتح شش سوره حمزه اماله کرده است، و در کیهعص (مریم) فتح هاء و اماله یاء از حمزه است، و در طه اماله طاء و هاء با هم از حمزه، و در طسم (شعراء، قصص) و طس (نمل) اماله طاء از حمزه، و در یس اماله الف یاء از حمزه، و در فواتح هفت سوره حم اماله الف حاء از حمزه می‌باشد.
حمزه، الف را در کلمات البوار و القهار که راء اخر آن دو مکسور است، و همچنین الف متوسطه واقع بین دو راء، اگر دومی مکسور و در آخر کلمه باشد، مثل الابرار، القرار و الاشرار به تقلیل خوانده است. همچنین کلمه التوریة را در همه قرآن به تقلیل خوانده است.
تبصره: الفی که به لحاظ کسره راء بعدش اماله یا تقلیل دارد، وقتی به لحاظ وقف بر آن راء مکسور ساکن می‌شود، اماله یا تقلیل به قوت خود باقی می‌ماند.
فتح و اماله
حمزه کلیه الف‌های منقلب از یاء را در اسم یا فعل در وصل و وقف اماله کبری نموده، مثل: الهدی، ادنی، موسی ، یحیی ، عیسی ، اتی، یخشی، فسوی، و استعلی.
تبصره: در شش مورد اماله جاری نمی‌شود:
1. الف اصلی نبوده و زائد باشد، مثل: قائم و نائم.
2. الف در آخر کلمه نبوده و متوسطه باشد، مثل: نمارق، باع و سار.
3. الف منقلب از واو باشد، مثل: نجا، عفا، صفا، شفا.
4. الف منقلب از تنوین باشد، مثل: ذکرا، عوجا، امتا (در وقف).
5. الف ثنیه باشد، مثل: ان یخافا، اثنا عشر.
6. الف محل اختلاف در اصل کلمه باشد. مثل: الحیاة و مناة که در بعضی مصاحف با واو: الحیوة و المنوة نوشته شده است.
کلمات منقلب از یاء در اسما
کلمات منقلب از یاء در اسما؛ به تثنیه آن شناخته می‌شود: (فتی ـ فتیان)، (مولی ـ مولیان)، (صفا ـ صفوان)، (عصا ـ عصوان)، و در افعال وقتی اسناد به متکلم یا مخاطب داده شود: (رمی - رمیت)، (اشتری- اشتریت)، (استعلی- استعلیت) اگر یاء ظاهر شد یائی، و اگر واو ظاهر شد واوی خواهد بود، واوی آن مثل: ( دعا ـ دعوت) و (علا ـ علوت).
و اگر کلمات واوی از سه حرف اضافه شوند یائی شده و اماله در آنها عمل می‌شود، مثل: ادنی، انجی، یرضی، تتلی، یتزکی، زکی، استعلی.
کلیه الف‌هایی که در تانیث بر 5 وزن فعلی، فعلی، فعلی، فعالی و فعالی آمده باشند، حمزه آنها را به اماله خوانده است. وزن فعلی مثل: القصوی، الدنیا، طوبی، القربی. وزن فعلی مثل: الموتی، السلوی، التقوی. وزن فعلی مثل: احدی، ضیزی، سیما، الشعری.
تبصره: کلمات موسی، عیسی و یحیی اگر چه اعجمی هستند به علت کثرت استعمال ، و دیگر اینکه در مصاحف به یاء نوشته شده‌اند داخل اماله هستند. وزن فعالی، مانند: سکاری، کسالی، فرادی. وزن فعالی مثل: یتامی، نصاری و ایامی.
تمام الف‌هایی که در آخر کلمه به یاء نوشته شده باشند، اگر چه اصلی بودن آن مجهول باشد در اسماء یا افعال، مثل: انی (استفهامیه)، متی، بلی، عسی، یا حسرتی، یا اسفی، یا اینکه منقلب از واو باشند، مثل: القوی، الضحی و ضحیها، اماله می‌شوند.
و در پنج کلمه که در آنها اماله نیامده، حمزه آنها را به فتح خوانده: لدی، الی، حتی، علی، ما زکی.
تبصره: اگر بعد از الفی که اماله می‌شود، در درج کلام سکون آید و موجب سقوط این الف گردد، اماله هم از بین می‌رود، حال این ساکن خواه تنوین یا غیر آن باشد، و وقتی در وقف ساکن از بین برود اماله بر می‌گردد، مثل: فتعالی الله، یخشی الله، موسی الکتاب، القتلی الحر، ذکری الدار، و تنوین مثل: مولی، مسمی، اذی، سدی، مفتری.
اماله کلمات آخر آیات یازده سوره ( طه ، نجم ، معارج ، قیامة، نازعات ، عبس ، اعلی ، شمس ، لیل ، ضحی ، علق ) به هر تقدیر، اگر واوی، یائی، اصلی، زائد باشند در اسماء یا افعال فرقی نمی‌کند. غرض یکسان بودن آنهاست.
استثناء
دحیها (نازعات)، تلیها، طحیها (شمس)، سجی (ضحی)، و دیگر آنکه الف آنها از ابدال تنوین در وقف باشد، مثل: همسا، ضنکا، نسفا، علما.
حمزه، کلمات: خطایا، خطایاکم، خطایاهم، خطایانا، قد هدان، من عصانی، انسانیه، ءاتانی، اوصانی و محیاهم را به فتح خوانده.
حمزه، کلمه احیا را هر جا باشد وقتی قرین به واو باشد، مثل: امات و احیا، نموت و نحیا اماله نموده است. ولی وقتی قرین به فاء یا ثم یا مجرد باشد به فتح خوانده (اماله آن از کسائی است).
همچنین کلمات: هدای (مضاف به یاء)، مثوای، محیای، رؤیا (هرجا باشد)، کمشکاة، مرضات، مرضاتی (هرجا باشد)، و حق تقاته تماما به فتح خوانده است.
ولی در تتقوا منهم تقیة و کلمات مثویکم، مثواهم و مثواه را اماله داده است.
حمزه، کلمه هدانی را هر جا بدون قد آمده، مثل: اننی هدینی ربی، لو ان الله هدینی اماله کرده است (اگر با قد باشد مثل: قد هدین کسائی اماله کرده است).
ودر فلما تراء الجمعان حمزه، فقط راء را در هر حال اماله کرده است. و در نای بجانبه اماله نون و همزه با هم روایت خلف، و خلاد فقط اماله همزه را روایت کرده است. در کلمه انیه، اماله نون و الف با هم، و در الف کلاهما و الف بل ران اماله از حمزه است.
کلمه ضعافا را خلف به اماله الف (ملازمه با اماله عین دارد) و خلاد به فتح آن از حمزه روایت کرده‌اند. و کلمه ءاتیک به اماله الف (ملازمه با اماله همزه قبل دارد) روایت خلاد از حمزه است.
کلمه رءا هر جا قبل از متحرک باشد (در هفت موضع آمده)، مثل: رءا کوکبا، رءا ایدیهم، رءا برهان، و همچنین رءاک، رءاها و غیره که قبل از ضمیر واقع شده، اماله راء و همزه با هم قراءت حمزه است. و در وصل به کلمه بعد، مثل: رءا القمر، رءا الشمس، رءا الذین و بقیه، اماله راء فقط جاری است.
حمزه الف عین الفعل ماضی ثلاثی مجرد را در ده فعل: زاد، شاء، جاء، خاب، ران، خاف، طاب، ضاق، حاق، زاغ هر جا باشند اماله کرده است.
تبصره: در اماله افعال فوق الذکر فرقی بین مجرد آنها یا قرین به ضمیر فاعل یا تاء تانیث نیست، و فقط لفظ زاغت (قرین به تاء تانیث) در اذ زاغت الابصار و‌ام زاغت عنهم الابصار [ را حمزه اماله نکرده و آن دو را به فتح خوانده است.
حروف مقطعه
در حروف مقطعه؛راء را در الر و المر در فواتح شش سوره حمزه اماله کرده است، و در کیهعص (مریم) فتح هاء و اماله یاء از حمزه است، و در طه اماله طاء و هاء با هم از حمزه، و در طسم (شعراء، قصص) و طس (نمل) اماله طاء از حمزه، و در یس اماله الف یاء از حمزه، و در فواتح هفت سوره حم اماله الف حاء از حمزه می‌باشد.
حمزه، الف را در کلمات البوار و القهار که راء اخر آن دو مکسور است، و همچنین الف متوسطه واقع بین دو راء، اگر دومی مکسور و در آخر کلمه باشد، مثل الابرار، القرار و الاشرار به تقلیل خوانده است. همچنین کلمه التوریة را در همه قرآن به تقلیل خوانده است.
تبصره: الفی که به لحاظ کسره راء بعدش اماله یا تقلیل دارد، وقتی به لحاظ وقف بر آن راء مکسور ساکن می‌شود، اماله یا تقلیل به قوت خود باقی می‌ماند.
