- 3803
- 1000
- 1000
- 1000
قسمت 6 - همزه زائد
در این برنامه آقای سید مهدی سیف به موضوع حروف ناخوانا می پردازد .
همزی وصل
[ با توجه به حرکت و سکون اول کلمات قرآن ممکن است حرف اول کلمه، متحرّک یا ساکن باشد.]
در صورتی که، حرف اول کلمه، حرکت دار باشد برای ابتدا به آن کلمه ، مشکلی وجود ندارد و از آن حرکت برای ابتدا، استفاده می کنیم. اما در صورتی که ، حرف اول کلمه ساکن باشد ،ابتدا غیر ممکن است و باید برای ابتدا از همزة وصل استفاده کرد تا بتوان حرف ساکن را تلفظ نمود و از این رو آن را "همزة وصل" نامیده اند.
این همزه، در وسط کلام می افتد ( زیرا حرف ساکن را می توان به کمک حرکت حرف آخر کلمه قبلی تلفظ کرد و در این صورت ابتدا نیست) ؛ لذا در تعریف همزة وصل گفته اند : " همزة وصل، همزه ای است که بواسطه آن ، حرف ساکن (اول کلمه در حال ابتدا) تلفظ می شود؛ یعنی ، در ابتدای کلام ثابت است و در وسط آن می افتد."
همزة وصل، ممکن است در اسم یا در فعل یا در حرف باشد :
اولاً : فعل
همزة وصل اول فعل گاهی مکسور آید و گاهی مضموم.
1- حالات کسر همزة وصل فعل
همزة وصل فعل در دو حالت کسره می گیرد : أ- هرگاه حرف سوم فعل، مکسور باشد ؛ مثل : إهْدِنَا الصِرَاطَ ألْمُسْتَقِیمَ. إِرْجَعْ إِلَیْهِمْ. إِکْشِفْ عَنَّا ألْعَذَاب . ب- هرگاه حرف سومی فعل مفتوح باشد ؛ مثل : وَ انْطَلَقَ الْمَلَأُ مِنْهُمْ ... قَالَ اذْهَبْ فَمَنْ تَبِعَکَ مِنْهُمْ ... وَلَا یَشْفَعُونَ إِلَّا لِمَنِ ارْتَضَى ... مِنَ الَّذِینَ اسْتَحَقَّ عَلَیْهِمُ الْأَوْلَیَانِ ... فَاسْتَغْفَرَ رَبَّهُ وَ خَرَّ رَاکِعًا وَأَنَابَ ... وَ اسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ ... إِلَّا إِبْلِیسَ أَبَى وَاسْتَکْبَرَ ... وَاسْتَکْبَرَ هُوَ وَجُنُودُهُ ...
2- ضم همزة وصل فعل
هرگاه حرف سوم فعل ضمه اصلی داشته باشد ؛ همزة وصل آن ضمه می گیرد، مثل : أَنِ اشْکُرْ لِی وَ لِوَالِدَیْکَ ... اتْلُ مَا أُوحِیَ إِلَیْکَ ... وَ لَقَدِ اسْتُهْزِئَ بِرُسُلٍ مِنْ قَبْلِکَ ... کَشَجَرَةٍ خَبِیثَةٍ اجْتُثَّتْ مِنْ فَوْقِ الْأَرْضِ ... فَلْیُؤَدِّ الَّذِی اؤْتُمِنَ أَمَانَتَهُ ... فَمَنِ اضْطُرَّ غَیْرَ بَاغٍ وَلَا عَادٍ ... وَ قَالَ الَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا ...
ثانیاً : اسم
همزة وصل اول اسم، همیشه مکسور است؛ چه اسم های قیاسی ؛یعنی، مصادر فعل های خُمَاسِی (پنج حرفی) و سُدَاسِی (شش حرفی). چه اسم های سماعی هفتگانه که در قرآن آمده و عبارتند از :
1- إبْن ... 2- إبْنَة ... 3- إمْرِیْ ... 4- إثْنَیْنِ ... 5- إمْرَأَة ... ...6- إسْم ... 7- إثنَتین
- مثال مصادر فعل های خُمَاسِی و سُدَاسِی : افْتِرَاءً عَلَى اللَّهِ... اسْتِکْبَارًا فِی الْأَرْضِ وَ مَکْرَ السَّیِّئِ ... وَ اسْتَکْبَرُوا اسْتِکْبَارًا } ...
- مثال اسم های سماعی هفتگانه : عِیسَى ابْنُ مَرْیَمَ ... ابْنَتَ عِمْرَانَ الَّتِی أَحْصَنَتْ ... إِحْدَى ابْنَتَیَّ هَاتَیْنِ ... أَیَطْمَعُ کُلُّ امْرِئٍ مِنْهُمْ ... إِنِ امْرُؤٌ هَلَکَ ... لا تَتَّخِذُوا إِلَهَیْنِ اثْنَیْنِ ... ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلًا للذِینَ کَفَرُوا اِمْرَأَةَ نُوحٍ وَ امْرَأَةَ لُوطٍ ... اسْمُهُ الْمَسِیحُ ... وَ اذْکُرِ اسْمَ رَبِّکَ ... یَأْتِی مِنْ بَعْدِی اسْمُهُ ... فَإِنْ کَانَتَا اثْنَتَیْنِ فَلَهُمَا ... مِنْهُ اثْنَتَا عَشْرَةَ عَیْنًا ...
هرگاه همزة استفهام بر همزة وصل وارد شود، همزة وصل باید حذف گردد. این حالت در هفت کلمه از قرآن آمده است :
1- { قُلْ أَتَّخَذْتُمْ عِنْدَ اللَّهِ عَهْدًا } ... 2- { أَطَّلَعَ الْغَیْبَ }... 3- { أَفْتَرَى عَلَى اللَّهِ کَذِبًا }... 4- { أَصْطَفَى الْبَنَاتِ } . 5- { أَتَّخَذْنَاهُمْ سِخْرِیًّا } ... 6- { أَسْتَکْبَرْتَ أَمْ کُنْتَ مِنَ } ... 7 - { أَسْتَغْفَرْتَ لَهُمْ أَمْ لَمْ تَسْتَغْفِرْ }
اصل این کلمات به این صورت است : ( أإتَّخَذْتُمْ ) ( أإطَّلَعَ ) ( أإفْتَرَی) ( أإصْطَفَی) ( أإتَّخَذْنَهُمْ) ( أإسْتَکْبَرْتَ) ( أإسْتَغْفَرْتَ).
همزه ای که اوایل این کلمات دیده می شود؛ همزة استفهام است ؛یعنی، همزة قطع است که هیچگاه نمی افتد چه در ابتدای کلام چه در وسط آن.
اما ، اگر همزة استفهام بر همزة وصلی وارد شود که بعد از آن لام تعریف آمده است، واجب است همزة وصل باقی گذارده شود ، اما به حالت اصلی خود تلفظ نمی شود. حفص و دیگران به دو شکل خوانده اند :
وجه اول : تبدیل کردن همزة وصل به الف و اشباع کردن آن به مدّ (شش حرکت به شکل مدّ لازم).
وجه دوم : تسهیل بین بین.( مقصود، خواندن همزه وصل به صدایی بین صدای همزه و الف است .)
این نوع ، در سه کلمه و در شش جای قرآن آمده است :
- (ءَاَلذَّکَرَیْنِ) در دو جا از سورة انعام، آیه های : 143- 144
- (ءَاَلْئنَ) در دو جا از سورة یونس،آیه های : 51 و 91
- (ءَاَللهُ أَذِنَ لَکُمْ) در سورة یونس، آیة 59.
- (ءَاَللهُ خَیُرٌ أَمَّا یُشْرِکُونَ) در سورة نمل، آیة : 59.
ثالثاً : حرف
از بین حروف ، فقط لام تعریف با همزة وصل آمده است ؛ در موارد زیر :
1- لام هایی که در این آیه می بینیم ، مثل : { إِنَّ الْمُسْلِمِینَ وَ الْمُسْلِمَاتِ وَ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِنَاتِ وَ الْقَانِتِینَ وَ الْقَانِتَاتِ ... }
2- لام زایدی که همیشه با کلمه همراه است مثل : ( ألَّذِی) ( أللَّذَانِ) ( ألَّذِینَ) ( ألَّتِی) ( أللاَّتِی) ( أللاَّئِی) ( ألْئَنَ) ( ألْیَسَع).
3- لام تعریف مثل : (ألشَّمْس) (ألتَّوَّاب) (ألرَّحْمَن) (ألرَّحِیم) (ألْقَمَر) (ألأَرْض) (ألْجِبَال) (ألْحَمْدُ) (ألْقُرءَان).
همزه در تمام این موارد، فتحه میگیرد.
در اینجا به جا است به یک نکته لطیف اشاره کنیم :
اگر بر سبیل امتحان روی لفظ "بئس" درآیة : { بِئْسَ الِاسْمُ الْفُسُوقُ بَعْدَ الْإِیمَانِ }(س / حجرات / 11) وقف کنیم، چگونه به " ألاِسْمُ " ابتدا می کنیم ؟
برای ابتدا دو وجه جایز است :
1- آنکه بگویی : "اَلِسْمُ ألْفُسُوقُ بَعْدَ ألإْیمَنِ".
2- آنکه بگویی : "لِسْمُ ألْفُسُوقُ بَعْدَ ألإْیمَنِ".
همزی وصل
[ با توجه به حرکت و سکون اول کلمات قرآن ممکن است حرف اول کلمه، متحرّک یا ساکن باشد.]
در صورتی که، حرف اول کلمه، حرکت دار باشد برای ابتدا به آن کلمه ، مشکلی وجود ندارد و از آن حرکت برای ابتدا، استفاده می کنیم. اما در صورتی که ، حرف اول کلمه ساکن باشد ،ابتدا غیر ممکن است و باید برای ابتدا از همزة وصل استفاده کرد تا بتوان حرف ساکن را تلفظ نمود و از این رو آن را "همزة وصل" نامیده اند.
این همزه، در وسط کلام می افتد ( زیرا حرف ساکن را می توان به کمک حرکت حرف آخر کلمه قبلی تلفظ کرد و در این صورت ابتدا نیست) ؛ لذا در تعریف همزة وصل گفته اند : " همزة وصل، همزه ای است که بواسطه آن ، حرف ساکن (اول کلمه در حال ابتدا) تلفظ می شود؛ یعنی ، در ابتدای کلام ثابت است و در وسط آن می افتد."
همزة وصل، ممکن است در اسم یا در فعل یا در حرف باشد :
اولاً : فعل
همزة وصل اول فعل گاهی مکسور آید و گاهی مضموم.
1- حالات کسر همزة وصل فعل
همزة وصل فعل در دو حالت کسره می گیرد : أ- هرگاه حرف سوم فعل، مکسور باشد ؛ مثل : إهْدِنَا الصِرَاطَ ألْمُسْتَقِیمَ. إِرْجَعْ إِلَیْهِمْ. إِکْشِفْ عَنَّا ألْعَذَاب . ب- هرگاه حرف سومی فعل مفتوح باشد ؛ مثل : وَ انْطَلَقَ الْمَلَأُ مِنْهُمْ ... قَالَ اذْهَبْ فَمَنْ تَبِعَکَ مِنْهُمْ ... وَلَا یَشْفَعُونَ إِلَّا لِمَنِ ارْتَضَى ... مِنَ الَّذِینَ اسْتَحَقَّ عَلَیْهِمُ الْأَوْلَیَانِ ... فَاسْتَغْفَرَ رَبَّهُ وَ خَرَّ رَاکِعًا وَأَنَابَ ... وَ اسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ ... إِلَّا إِبْلِیسَ أَبَى وَاسْتَکْبَرَ ... وَاسْتَکْبَرَ هُوَ وَجُنُودُهُ ...
2- ضم همزة وصل فعل
هرگاه حرف سوم فعل ضمه اصلی داشته باشد ؛ همزة وصل آن ضمه می گیرد، مثل : أَنِ اشْکُرْ لِی وَ لِوَالِدَیْکَ ... اتْلُ مَا أُوحِیَ إِلَیْکَ ... وَ لَقَدِ اسْتُهْزِئَ بِرُسُلٍ مِنْ قَبْلِکَ ... کَشَجَرَةٍ خَبِیثَةٍ اجْتُثَّتْ مِنْ فَوْقِ الْأَرْضِ ... فَلْیُؤَدِّ الَّذِی اؤْتُمِنَ أَمَانَتَهُ ... فَمَنِ اضْطُرَّ غَیْرَ بَاغٍ وَلَا عَادٍ ... وَ قَالَ الَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا ...
ثانیاً : اسم
همزة وصل اول اسم، همیشه مکسور است؛ چه اسم های قیاسی ؛یعنی، مصادر فعل های خُمَاسِی (پنج حرفی) و سُدَاسِی (شش حرفی). چه اسم های سماعی هفتگانه که در قرآن آمده و عبارتند از :
1- إبْن ... 2- إبْنَة ... 3- إمْرِیْ ... 4- إثْنَیْنِ ... 5- إمْرَأَة ... ...6- إسْم ... 7- إثنَتین
- مثال مصادر فعل های خُمَاسِی و سُدَاسِی : افْتِرَاءً عَلَى اللَّهِ... اسْتِکْبَارًا فِی الْأَرْضِ وَ مَکْرَ السَّیِّئِ ... وَ اسْتَکْبَرُوا اسْتِکْبَارًا } ...
- مثال اسم های سماعی هفتگانه : عِیسَى ابْنُ مَرْیَمَ ... ابْنَتَ عِمْرَانَ الَّتِی أَحْصَنَتْ ... إِحْدَى ابْنَتَیَّ هَاتَیْنِ ... أَیَطْمَعُ کُلُّ امْرِئٍ مِنْهُمْ ... إِنِ امْرُؤٌ هَلَکَ ... لا تَتَّخِذُوا إِلَهَیْنِ اثْنَیْنِ ... ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلًا للذِینَ کَفَرُوا اِمْرَأَةَ نُوحٍ وَ امْرَأَةَ لُوطٍ ... اسْمُهُ الْمَسِیحُ ... وَ اذْکُرِ اسْمَ رَبِّکَ ... یَأْتِی مِنْ بَعْدِی اسْمُهُ ... فَإِنْ کَانَتَا اثْنَتَیْنِ فَلَهُمَا ... مِنْهُ اثْنَتَا عَشْرَةَ عَیْنًا ...
هرگاه همزة استفهام بر همزة وصل وارد شود، همزة وصل باید حذف گردد. این حالت در هفت کلمه از قرآن آمده است :
1- { قُلْ أَتَّخَذْتُمْ عِنْدَ اللَّهِ عَهْدًا } ... 2- { أَطَّلَعَ الْغَیْبَ }... 3- { أَفْتَرَى عَلَى اللَّهِ کَذِبًا }... 4- { أَصْطَفَى الْبَنَاتِ } . 5- { أَتَّخَذْنَاهُمْ سِخْرِیًّا } ... 6- { أَسْتَکْبَرْتَ أَمْ کُنْتَ مِنَ } ... 7 - { أَسْتَغْفَرْتَ لَهُمْ أَمْ لَمْ تَسْتَغْفِرْ }
اصل این کلمات به این صورت است : ( أإتَّخَذْتُمْ ) ( أإطَّلَعَ ) ( أإفْتَرَی) ( أإصْطَفَی) ( أإتَّخَذْنَهُمْ) ( أإسْتَکْبَرْتَ) ( أإسْتَغْفَرْتَ).
همزه ای که اوایل این کلمات دیده می شود؛ همزة استفهام است ؛یعنی، همزة قطع است که هیچگاه نمی افتد چه در ابتدای کلام چه در وسط آن.
اما ، اگر همزة استفهام بر همزة وصلی وارد شود که بعد از آن لام تعریف آمده است، واجب است همزة وصل باقی گذارده شود ، اما به حالت اصلی خود تلفظ نمی شود. حفص و دیگران به دو شکل خوانده اند :
وجه اول : تبدیل کردن همزة وصل به الف و اشباع کردن آن به مدّ (شش حرکت به شکل مدّ لازم).
وجه دوم : تسهیل بین بین.( مقصود، خواندن همزه وصل به صدایی بین صدای همزه و الف است .)
این نوع ، در سه کلمه و در شش جای قرآن آمده است :
- (ءَاَلذَّکَرَیْنِ) در دو جا از سورة انعام، آیه های : 143- 144
- (ءَاَلْئنَ) در دو جا از سورة یونس،آیه های : 51 و 91
- (ءَاَللهُ أَذِنَ لَکُمْ) در سورة یونس، آیة 59.
- (ءَاَللهُ خَیُرٌ أَمَّا یُشْرِکُونَ) در سورة نمل، آیة : 59.
ثالثاً : حرف
از بین حروف ، فقط لام تعریف با همزة وصل آمده است ؛ در موارد زیر :
1- لام هایی که در این آیه می بینیم ، مثل : { إِنَّ الْمُسْلِمِینَ وَ الْمُسْلِمَاتِ وَ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِنَاتِ وَ الْقَانِتِینَ وَ الْقَانِتَاتِ ... }
2- لام زایدی که همیشه با کلمه همراه است مثل : ( ألَّذِی) ( أللَّذَانِ) ( ألَّذِینَ) ( ألَّتِی) ( أللاَّتِی) ( أللاَّئِی) ( ألْئَنَ) ( ألْیَسَع).
3- لام تعریف مثل : (ألشَّمْس) (ألتَّوَّاب) (ألرَّحْمَن) (ألرَّحِیم) (ألْقَمَر) (ألأَرْض) (ألْجِبَال) (ألْحَمْدُ) (ألْقُرءَان).
همزه در تمام این موارد، فتحه میگیرد.
در اینجا به جا است به یک نکته لطیف اشاره کنیم :
اگر بر سبیل امتحان روی لفظ "بئس" درآیة : { بِئْسَ الِاسْمُ الْفُسُوقُ بَعْدَ الْإِیمَانِ }(س / حجرات / 11) وقف کنیم، چگونه به " ألاِسْمُ " ابتدا می کنیم ؟
برای ابتدا دو وجه جایز است :
1- آنکه بگویی : "اَلِسْمُ ألْفُسُوقُ بَعْدَ ألإْیمَنِ".
2- آنکه بگویی : "لِسْمُ ألْفُسُوقُ بَعْدَ ألإْیمَنِ".
