- 264
- 1000
- 1000
- 1000
قسمت 4 - تدبر در آیات
در این برنامه آقای محمد خواجوی به توضیح در مورد تدبر در آیات می پردازد .
تدبر در قرآن کریم از موضوعات بسیار مهم و کلیدی درک و فهم قرآن کریم است.
امّا متأسفانه مانند قرآن کریم همچنان مهجور مانده است. موضوعی که اگر جایگاه
خود را در میان مسلمانان باز یابد منشأ آثار و برکات فراوانی در جامعه اسلامی
خواهد شد. بسیاری از مشکلات که امت اسلامی در حال حاضر درگیر با آن است،
ریشه در دور ماندن از قرآن و فرهنگ غنی آن دارد. امیر مؤنان علی علیه السلام پیشاپیش
در مورد دوری از قرآن به امت اسلامی اخطار داده و فرموده است:
یأتی عَلَی النّاسِ زَمانٌ لا یبقی فیهِمْ مِنَ الْقُرانِ الاّ رَسْمُهُ
زمانی بر مردم خواهد آمد که از قرآن در میان آنان جز نشانه ای باقی نخواهد
ماند.
آیا واقعیت غیر از این است که در جامعه اسلامی ما که بیشتر مردم باسوادند و
اظهار عشق و علاقه و احترام به قرآن می کنند، تعداد زیادی از آنان هنوز قادر به
خواندن قرآن نیستند و عدّه زیادی از کسانی که توان قرآن خواندن دارند به ندرت
در طول سال ـ به غیر از ماه مبارک رمضان ـ قرآن می خوانند و تنها عده کمی
همواره آن را تلاوت و عده کمتری در آن تدّبر می کنند؟!
امیرمؤنان علی علیه السلام می فرماید:
لا خَیرَ فی قَراءةٍ لا تَدَبُّرَ فیها
در قرائتی که در آن تدبر نباشد، خیری نیست.
گاه لازم است انسان در کنج خلوت نشسته و با خود بیندیشد که نکوهش و
توبیخ های مکرر قرآن از کسانی که در قرآن تدبر نمی کنند برای چیست و چرا
خداوند این همه ما را بدان توجه داده است؟
در سوره محمد صلی الله علیه و آله می خوانیم:
اَفَلا یتَدَبَّرُونَ الْقُرانَ اَمْ عَلی قُلُوبٍ اَقْفالُها (محمّد صلی الله علیه و آله، 24)
آیا در آیات قرآن نمی اندیشند؟ یا [مگر] بر دل هایشان قفل هایی نهاده شده
است؟
همچنین در سوره، قمر خداوند به طور مکرر می فرماید:
وَ لَقَد یسَّرْنَا القُرانَ لِلذِّکرِ فَهَل مِنْ مُدَّکرٍ (قمر: 40، 32، 22، 17)
ما قرآن را برای یادآوری آسان ساختیم، آیا کسی هست که متذکر شود؟!
امروز که مردمان دنیا به بن بست فرهنگی و اخلاقی رسیده اند و با چشمانی
هراسان و نگران به دنبال یافتن روزنه امیدی برای نجات خود می گردند زمان آن
فرارسیده که مسلمانان به خود آیند و برای بار دیگر به ندای غریبانه قرآن کریم که
در طول قرون و اعصار همچنان به گوش می رسد لبیک گویند و با پیاده کردن قرآن
در برنامه های شخصی و اجتماعی خود، الگویی قرآنی به دنیا ارائه دهند که شاید
این بزرگ ترین رسالت آنان در عصر حاضر باشد.
مفهوم تدّبر
تدّبر از ماده «دَبْر» و به معنی پشت هر چیزی است و «تدبیر» و «تدّبر» نیز به معنی
ژرف اندیشی و عاقبت نگری است.
تفاوت «تدّبر» با «تفکر» این است که تفکر مربوط به بررسی علل و خصوصیات
یک موجود است (مثل بررسی علل و خصوصیات رفتار یک شخص در جامعه)؛
ولی تدّبر مربوط به بررسی عواقب، نتایج و پیامدهای آن رفتار است.
با توجه به مفهوم لغوی تدّبر، مفهوم اصطلاحی این واژه نیز در حوزه قرآنی،
چنین بیان شده است:
پیگیری آیات به صورت پیاپی و پشت سر هم، همراه با تأمل در آنها و در
روابط آیات با یکدیگر و یافتن روابط ناپیدای موجود در هر یک از آیات.
حاصل چنین تدبری کشف مفاهیم و معارف عظیم و لطیف قرآن کریم در
زمینه علمی و نیز تأثیرپذیری روح و ایجاد صفای باطن و بصیرت یافتن انسان از
فرایند این تدّبر و تأمل است؛ چرا که خداوند در قرآن با زبان فطرت که زبان
همگانی انسان است با وی سخن گفته است و تا زمانی که بشر زبان فطرت خود را
فراموش نکرده و از جرگه انسانیت خود را خارج نساخته باشد کلام خدا آشنای
روح و جانش خواهد بود و می تواند از مفاهیم و محتوای آن بهره ها ببرد.
فرق تدبر با تفسیر
با توجه به آیات مربوط به تدبر در قرآن کریم و بیانی که از مفهوم تدّبر ارائه گردید،
تفاوت های بارزی را می توان میان تدّبر و تفسیر بر شمرد که به برخی از آن ها اشاره
می کنیم:
1. تدّبر، برنامه ای فراگیر: تدبر برنامه ای است فراگیر که استفاده از آن برای همه
اقشار و توده مردم لازم و ضروری است و هیچ کس، خواه مسلمان یا غیر مسلمان،
با هر سطح از مراتب علمی و روحی و در هر مرحله از فهم و درک که باشد، از آن
بی نیاز نیست. قرآن کریم عموم مردم را بدون هیچ قید و شرط به تدّبر در قرآن
کریم دعوت می کند و رویگردانان از تدبر را مورد نکوهش و توبیخ قرار می دهد:
اَفَلْم یدَّبَّرُوا الْقَوْلَ اَمْ جآءَهُمْ مّالَمْ یأتِ ابآءَ هُمُ الأوّلینَ (مؤنون: 68 )
پس چرا در این سخن (قرآن) ژرف نیندیشند، یا این که چیزی برای آنان
آمده که برای نیاکانشان نیامده است؟!
افَلا یتَدَبَّروُنَ القُرآنَ وَلَوکانَ مِنْ عِندِ غَیرِ اللّه لَوَجَدُوا فیه اختِلافا کثیرا (نساء: 82 )
آیا درباره قرآن نمی اندیشند؟ و اگر از سوی غیر خدا بود، اختلاف فراوانی در
آن می یافتند.
حال آن که «تفسیر» چنین عمومیتی ندارد و اختصاص به کسانی دارد که علوم
و فنون لازم برای تفسیر را فراگرفته باشند.
2. همراهی فکر و دل: تدبر جریانی است برخاسته از تعامل فکر و دل در آیات
قرآن به گونه ای که فکر و دل هر دو با هم در فرایند آن شرکت دارند؛ ولی تفسیر،
جریانی است فکری که می تواند با جریانی قلبی همراه نباشد.
3. پیامدنگری: تدبر ناظر به باطن و نتایج و پیامدهاست؛ ولی تفسیر ناظر به
شرح قالب و تبیین ظاهر و مؤّای عبارات است و مفاد هر یک از آیات را در جای
خود روشن می سازد. به عبارت دیگر نگاه متدبر و مفسّر به آیه از دو جهت است و
برداشت آن دو از آیه متفاوت است. به قول شاعر:
تو قد بینی و مجنون جلوه ناز
تو چشم و او نگاه ناوک انداز
تو مو بینی و مجنون پیچش مو
تو ابرو، او اشارت های ابرو
4. آینه درون نما: در امر تدّبر، شخص خود را مخاطب آیات می بیند و درمان درد
فکری و قلبی خویش را می جوید اما در امر تفسیر، مفسّر خود را مبلّغ و بیانگر
آیات می شناسد، اگر چه خود را مخاطب آیات نبیند. بنابراین هر تدبری می تواند
اصلاح شخص را در پی داشته باشد، لکن هر تفسیری با جریان تدبر و اصلاح
شخص همراه نمی باشد.
5. برنامه ای ویژه: تدبر یک جریانی روحی فکری است که با قرائت آهنگین و یا
استماع آیات، زمینه سازی شده، با کاوش در آیات ادامه می یابد و به استخراج
داروی درد مدبّر ختم می گردد. بنابراین «قرائت» زمینه تدبّر و «عمل» نتیجه آن
می باشد (قرائت ـ فهم ـ عمل)؛ حال آن که در امر تفسیر، آن مقدمه و این نتیجه،
الزامی نیست.
تدبر در قرآن کریم از موضوعات بسیار مهم و کلیدی درک و فهم قرآن کریم است.
امّا متأسفانه مانند قرآن کریم همچنان مهجور مانده است. موضوعی که اگر جایگاه
خود را در میان مسلمانان باز یابد منشأ آثار و برکات فراوانی در جامعه اسلامی
خواهد شد. بسیاری از مشکلات که امت اسلامی در حال حاضر درگیر با آن است،
ریشه در دور ماندن از قرآن و فرهنگ غنی آن دارد. امیر مؤنان علی علیه السلام پیشاپیش
در مورد دوری از قرآن به امت اسلامی اخطار داده و فرموده است:
یأتی عَلَی النّاسِ زَمانٌ لا یبقی فیهِمْ مِنَ الْقُرانِ الاّ رَسْمُهُ
زمانی بر مردم خواهد آمد که از قرآن در میان آنان جز نشانه ای باقی نخواهد
ماند.
آیا واقعیت غیر از این است که در جامعه اسلامی ما که بیشتر مردم باسوادند و
اظهار عشق و علاقه و احترام به قرآن می کنند، تعداد زیادی از آنان هنوز قادر به
خواندن قرآن نیستند و عدّه زیادی از کسانی که توان قرآن خواندن دارند به ندرت
در طول سال ـ به غیر از ماه مبارک رمضان ـ قرآن می خوانند و تنها عده کمی
همواره آن را تلاوت و عده کمتری در آن تدّبر می کنند؟!
امیرمؤنان علی علیه السلام می فرماید:
لا خَیرَ فی قَراءةٍ لا تَدَبُّرَ فیها
در قرائتی که در آن تدبر نباشد، خیری نیست.
گاه لازم است انسان در کنج خلوت نشسته و با خود بیندیشد که نکوهش و
توبیخ های مکرر قرآن از کسانی که در قرآن تدبر نمی کنند برای چیست و چرا
خداوند این همه ما را بدان توجه داده است؟
در سوره محمد صلی الله علیه و آله می خوانیم:
اَفَلا یتَدَبَّرُونَ الْقُرانَ اَمْ عَلی قُلُوبٍ اَقْفالُها (محمّد صلی الله علیه و آله، 24)
آیا در آیات قرآن نمی اندیشند؟ یا [مگر] بر دل هایشان قفل هایی نهاده شده
است؟
همچنین در سوره، قمر خداوند به طور مکرر می فرماید:
وَ لَقَد یسَّرْنَا القُرانَ لِلذِّکرِ فَهَل مِنْ مُدَّکرٍ (قمر: 40، 32، 22، 17)
ما قرآن را برای یادآوری آسان ساختیم، آیا کسی هست که متذکر شود؟!
امروز که مردمان دنیا به بن بست فرهنگی و اخلاقی رسیده اند و با چشمانی
هراسان و نگران به دنبال یافتن روزنه امیدی برای نجات خود می گردند زمان آن
فرارسیده که مسلمانان به خود آیند و برای بار دیگر به ندای غریبانه قرآن کریم که
در طول قرون و اعصار همچنان به گوش می رسد لبیک گویند و با پیاده کردن قرآن
در برنامه های شخصی و اجتماعی خود، الگویی قرآنی به دنیا ارائه دهند که شاید
این بزرگ ترین رسالت آنان در عصر حاضر باشد.
مفهوم تدّبر
تدّبر از ماده «دَبْر» و به معنی پشت هر چیزی است و «تدبیر» و «تدّبر» نیز به معنی
ژرف اندیشی و عاقبت نگری است.
تفاوت «تدّبر» با «تفکر» این است که تفکر مربوط به بررسی علل و خصوصیات
یک موجود است (مثل بررسی علل و خصوصیات رفتار یک شخص در جامعه)؛
ولی تدّبر مربوط به بررسی عواقب، نتایج و پیامدهای آن رفتار است.
با توجه به مفهوم لغوی تدّبر، مفهوم اصطلاحی این واژه نیز در حوزه قرآنی،
چنین بیان شده است:
پیگیری آیات به صورت پیاپی و پشت سر هم، همراه با تأمل در آنها و در
روابط آیات با یکدیگر و یافتن روابط ناپیدای موجود در هر یک از آیات.
حاصل چنین تدبری کشف مفاهیم و معارف عظیم و لطیف قرآن کریم در
زمینه علمی و نیز تأثیرپذیری روح و ایجاد صفای باطن و بصیرت یافتن انسان از
فرایند این تدّبر و تأمل است؛ چرا که خداوند در قرآن با زبان فطرت که زبان
همگانی انسان است با وی سخن گفته است و تا زمانی که بشر زبان فطرت خود را
فراموش نکرده و از جرگه انسانیت خود را خارج نساخته باشد کلام خدا آشنای
روح و جانش خواهد بود و می تواند از مفاهیم و محتوای آن بهره ها ببرد.
فرق تدبر با تفسیر
با توجه به آیات مربوط به تدبر در قرآن کریم و بیانی که از مفهوم تدّبر ارائه گردید،
تفاوت های بارزی را می توان میان تدّبر و تفسیر بر شمرد که به برخی از آن ها اشاره
می کنیم:
1. تدّبر، برنامه ای فراگیر: تدبر برنامه ای است فراگیر که استفاده از آن برای همه
اقشار و توده مردم لازم و ضروری است و هیچ کس، خواه مسلمان یا غیر مسلمان،
با هر سطح از مراتب علمی و روحی و در هر مرحله از فهم و درک که باشد، از آن
بی نیاز نیست. قرآن کریم عموم مردم را بدون هیچ قید و شرط به تدّبر در قرآن
کریم دعوت می کند و رویگردانان از تدبر را مورد نکوهش و توبیخ قرار می دهد:
اَفَلْم یدَّبَّرُوا الْقَوْلَ اَمْ جآءَهُمْ مّالَمْ یأتِ ابآءَ هُمُ الأوّلینَ (مؤنون: 68 )
پس چرا در این سخن (قرآن) ژرف نیندیشند، یا این که چیزی برای آنان
آمده که برای نیاکانشان نیامده است؟!
افَلا یتَدَبَّروُنَ القُرآنَ وَلَوکانَ مِنْ عِندِ غَیرِ اللّه لَوَجَدُوا فیه اختِلافا کثیرا (نساء: 82 )
آیا درباره قرآن نمی اندیشند؟ و اگر از سوی غیر خدا بود، اختلاف فراوانی در
آن می یافتند.
حال آن که «تفسیر» چنین عمومیتی ندارد و اختصاص به کسانی دارد که علوم
و فنون لازم برای تفسیر را فراگرفته باشند.
2. همراهی فکر و دل: تدبر جریانی است برخاسته از تعامل فکر و دل در آیات
قرآن به گونه ای که فکر و دل هر دو با هم در فرایند آن شرکت دارند؛ ولی تفسیر،
جریانی است فکری که می تواند با جریانی قلبی همراه نباشد.
3. پیامدنگری: تدبر ناظر به باطن و نتایج و پیامدهاست؛ ولی تفسیر ناظر به
شرح قالب و تبیین ظاهر و مؤّای عبارات است و مفاد هر یک از آیات را در جای
خود روشن می سازد. به عبارت دیگر نگاه متدبر و مفسّر به آیه از دو جهت است و
برداشت آن دو از آیه متفاوت است. به قول شاعر:
تو قد بینی و مجنون جلوه ناز
تو چشم و او نگاه ناوک انداز
تو مو بینی و مجنون پیچش مو
تو ابرو، او اشارت های ابرو
4. آینه درون نما: در امر تدّبر، شخص خود را مخاطب آیات می بیند و درمان درد
فکری و قلبی خویش را می جوید اما در امر تفسیر، مفسّر خود را مبلّغ و بیانگر
آیات می شناسد، اگر چه خود را مخاطب آیات نبیند. بنابراین هر تدبری می تواند
اصلاح شخص را در پی داشته باشد، لکن هر تفسیری با جریان تدبر و اصلاح
شخص همراه نمی باشد.
5. برنامه ای ویژه: تدبر یک جریانی روحی فکری است که با قرائت آهنگین و یا
استماع آیات، زمینه سازی شده، با کاوش در آیات ادامه می یابد و به استخراج
داروی درد مدبّر ختم می گردد. بنابراین «قرائت» زمینه تدبّر و «عمل» نتیجه آن
می باشد (قرائت ـ فهم ـ عمل)؛ حال آن که در امر تفسیر، آن مقدمه و این نتیجه،
الزامی نیست.
