- 8011
- 1000
- 1000
- 1000
درس چهل و یکم - مخارج حروف
استاد یاریگل در این برنامه از آموزش تجوید به مبحث مخارج حروف می پردازند...
مبحث مخارج حروف:
دسته بندی کلی مخارج حروف:
سه دسته ی اصلی :حروف حلقی -حروف دهان - حروف لب
تقسیم بندی کلی
توضیح مخارج حروف حلقی:
شرح حروفی که مخارج آنها در دهان است:
تشریح مخرج لب ها:
- حروفی که مخرج آنها در حلق است
حلق دارای سه مخرج برای 6 حرف می باشد به اعتقاد ابن جزری 7 حرف
1- دورترین نقطه ی حلق نسبت به دهان محل شکل گیری حرف همزه و هاء و به اعتقاد ابن جزری الف است(می گوید چون شروع تلفظ الف در حلق است).البته علمای جدید آواشناسی مخرج همزه وهاء را حنجره می دانند
2- وسط حلق:مخرج عین و حاء
3- نزدیک ترین نقطه ی حلق به دهان:محل تلفظ غین و خاء
(صرف نظر از بغضی از نظرات که مخرج این دو حرف را در دهان می دانند)
-حروفی که مخرج آنهادر دهان است
1- دورترین نقطه ی زبان: قاف
2- کمی جلوتر از قاف :کاف
3- وسط زبان و وسط کام بالا:جیم شین یاء
4- یکی از کناره های زبان و آنجه که از دندان های آسیادر مقابل آن است:ضاد
5- ابتدای کناره ی زبان و تیغه ی آن و کام و لثه ی مقابل آن:لام
6- سر زبان و لثه ی مقابل آن: نون
7- پشت قسمت جلویی زبان ولثه ی مقابل آن: راء
طبق نظری دیگر در اصل مخرج این سه حرف یکی ست یعنی نیم دایره جلوی زبان و
لثه مقابل آن محل تشکیل سه حرف راء، نون و لام است و اختلافشان بیشتر در صفات است
8- سر زبان و پایه و لثه ی دندان های پیشین بالا: طاء تاء دال
دندان ها:
ثنایا(نیش) 4عدد جلوی دهان
رباعیات 4عدد بعد از ثنایا
انیاب 4عدد بعد ازرباعیات
ضواحک 4عدد بعد از انیاب
طواحن 12عدد بعد از ضواحک
نواجذ(عقل) 4عدد آخرین دندان ها
9- سرزبان و پایه ی دندان های پیشین پایین: صاد سین زای
یا به عبارت بهتر: کمی عقب تر از سر زبان و لثه پشت ثنایای بالا(چون فشار اصلی در ایجاد صدای این حروف به همین صورت وارد می شود)
10- سر زبان و سر دندان های پیشین بالا و پایین: ظاء ذال ثاء
از قرار گرفتن سر زبان بین دندان های ثنایای بالا و پایین این سه حرف شکل می گیرد
3-حروفی که مخرج آنهادر لب هاست
1-دندان های پیشین بالاو لب پایین : فاء
2- لب ها: باء میم واو
فشرده شدن لب ها :میم باء
عدم اتصال لب ها: واو
مخرج خیشوم:محل خروج حروف غنه نون و میم(مشدد)
فضای دهان:محل خروج حروف مدی به اعتقاد ابن جزری که این را هم یک مخرج گرفته است
4-حروف جوفی یا هوائی
توضیح مخارج حروف حلقی:
اقصی الحلق و دو حرف همزه و هاء: اکثر علمای تجوید آخرین نقطه ی حلق را که همان دور ترین نقطه از دهان است محل شکل گیری این دو حرف می دانند.ولی آوا شناسان جدید زبان عرب اعتقاد دارند که در مورد همزه باید کمی پایین تر رفت ودر اصل محل ایجاد همزه را چاکنای و تارهای صوتی در حنجره می دانند.
به هر حال این دو حرف باید از پایین ترین جایی که صدا قادر به شکل بیرون بیایند.به طوری که هیچکدام از اندام های تلفظی دیگر مانند دیواره های گلو زبان و یا دندان ها و لب در شکل گیری آنها تاثیری نداشته باشند.
درهنگام تلفظ این دو حرف دهان در حد معمول باز می ماند.
وسط حلق وتلفظ دو حرف عین و حاء
اگر حلق را به سه قسمت مساوی تقسیم کنیم شاید دقیقا وسط حلق محل خروج این دو حرف نباشد و باید گفت مخرج این دو حرف به بالا ی حلق و دهان نزدیکتر است تا پایین حلق .ولی هرچه باشد محل تلفظ این دو حرف دیواره های گلو ست و میان حلق .
نکته:به نظر ما مخرج این دو حرف یعنی عین و حاء با کمی تسامح یکی است ولی بعضی از صاحب نظران فن تجوید نظرات دیگری را ارائه داده اند.ابن جزری و مکی معتقدند که مخرج حاء پایین تر از عین می باشد که سیبویه و عده ای دیگر نیز به همین اعتقادند.از طرفی شریح مانند مهدوی و بعضی دیگر تصریح می کند که خاء قبل از عین است و عین از لحاظ مخرج پایین تر است.ابن درید می گوید این دو حرف از دومین مخرج هستند بدون اینکه ترتیبی را برای آنها ذکر کند. از گفته ی خلیل در کتاب العین نیز شاید نوعی ترتیب فهمیده شود آنجا که می گوید اگر صفت بحه در هاء نبود به دلیل نزدیکی مخرجش با عین با آن اشتباه می شد.اما دانشمندان جدید در مخرج این دو حرف اختلافی نمی بینند.
نزدیکترین نقطه ی حلق به دهان و دو حرف غین و خاء:
شاید بتوان این دو حرف را حروف کنار مرزی دانست این طرف مرز یعنی طرف حلق غین و خاء و آن طرف هم یعنی طرف دهان در لب مرز قاف واقع شده است.در اصل این دو حرف در بالاترین جای حلق و نزدیکترین نقطه به دهان شکل می گیرند به طوری که تاثیر فیزیکی این دو حرف را در هنگام تلفظ می توان در انتهای دهان و بویژه انتهای سقف دهان احساس کرد .در تلفظ این دو حرف بین فارسی زبانان و عرب ها اختلافی نیست یعنی همانطوری که در فارسی این دو حرف را تلفظ می کنیم در قرائت نیز می توانیم تلفظ کنیم .البته باید توجه داشت که در بعضی از نقاط ایران حروف قاف و غین را تقریبا به جای هم تلفظ می کنند مثلا احساس می شود می گویند غاصدک یا کلاق که منظور ما در مورد یکی بودن تلفظ فارسی و عربی این دو حرف "غین و خاء" همان فارسی صحیح می باشد.
نظرات مختلف:
اکثرعلمای عرب معتقدند که مخرج این دو حرف(غین وخاء) نزدیکترین نقطه ی حلق نسبت به دهان است که بعد از آن حرف دهانی قاف و سپس کاف قرار دارد.
آوا شناسان و علمای امروز ی مثل کمال بشر و احمد مختار معتقدند که این دو حرف از حروف نرم کامی هستند و مخرجشان به همراه کاف جلوتر از قاف است یعنی به لب ها نزدیکترند تا قاف.و قاف از این دو به حلق نزدیکتر است زیرا قاف لهوی ست.نا گفته نماند که بعضی دیگر از علمای عرب هم گفته اند که غین و خاء از حروف عقب دهانی هستند نه حلقی.
مبرد درالمقتضب می گوید سومین مخرج که عبارت است از نزدیکترین حروف حلق نسبت به دهان مخرج خاء و غین است.
ابن سینا مخرج خاء و قاف را یک مخرج می داند و در باره ی مخرج خاء می گوید "زبان کوچک و کام" و غین و کاف را هم دارای یک مخرج می داند که از مخرج خاء و وقاف به دهان نزدیکتر است.بعضی از قراء خاء و غین را از حروف اخفا(مثل بقیه حروف دهان) قرار داده اند و همزه و هاء و عین و حاء را حلقی دانسته اند
توضیح حروفی که مخارج آنها در دهان است:
بنا به قول مشهور دهان یا به عقیده ی ابن جزری زبان ده مخرج دارد که 18 حرف بوسیله ی آن تلفظ می گردد.
1- دورترین نقطه ی دهان: قاف
بنا به مشهور از این مخرج فقط یک حرف صادر می شود و آن قاف است
در اصل می توان گفت هنگامی که نوک زبان کوچک از ریشه ی زبان اصلی جدا می شود حرف قاف پدید می آید.ابن جزری مخرج قاف را انتهای زبان وآن قسمت از کام بالا که مقابل آن است می داند و آن را اولین مخرج دهان از طرف حلق می داند.امروزه مخرج قاف را زبان کوچک می دانند یعنی اتصال محکم آخر زبان با زبان کوچک.
2-دومین مخرج دهان از طرف حلق: کاف
که از این مخرج هم فقط حرف کاف تولید می شود. گفته شده است که در تلفظ کاف قسمت بیشتری از ریشه ی زبان اصلی با زبان کوچک ماس می شود(نسبت به قاف) و تلفظ این حرف نباید با تیزی و فشار هوا همراه باشد.بعضی ها گفته اند آن طرف زبان کوچک(طرف حلق) قاف و این طرف زبان کوچک کاف را می سازد. بعضی ها در مورد مخرج کاف چنین گفته اند"أقصی اللسان تحت مخرج القاف قلیلا" در حالی که در مورد مخرج قاف فقط از عبارت اقصی اللسان استفاده شده است.
3-وسط زبان و وسط کام بالا(حروف میان دهانی)
که از این مخرج سه حرف جیم شین و یاء صادر می شود.البته باید گفت وسط نیمه ی جلویی زبان در تلفظ این سه حرف دخالت دارند که از آن در کتب تجوید به وسط زبان تعبیر شده است.دکتر انیس در الاصوات الغویه در مورد مخرج جیم می گود از چسپیدن جلوی زبان با سخت کام بالا این حرف پدید می آید.یا دکتر احمد مختار در باره ی تولید صدای یاء می گوید از بالا رفتن جلوی زبان در ناحیه ی سخت کام این حرف پدید می آید.
4-یکی از کناره های زبان وآنچه از دندان های آسیای بالا در مقابل آن است:
این مخرج هم مختص حرف ضاد است که یکی از سخت ترین حروف عربی از لحاظ تلفظ می باشد.از تماس یا همان برخورد کناره ی زبان با دندان های آسیایی که در مقابل آن قرار دارند حرف ضاد تولید می شود .البته گفته می شود اگر کناره ی راست زبان را برای تلفظ این حرف انتخاب کنیم بهتر است. بعضی ها قید دندان های آسیای بالا را جهت برخورد زبان آورده اند و بعضی می گویندزبان ناخود آگاه هم به دندان های آسیای بالا و هم پایین برخورد می کند. ولی به نظر می رسد فشار اصای بر دندان های آسیای بالا باشد .البته توجه داشته باشید که برخورد زبان با دندان ها صورت پذیرد نه آنطوری که در بعضی از کتب تجوید آمده کشین زبان به دندان های آسیا از آخر دهان به جلوی دهان.(رجوع کنید به مبحث تفصیلی حرف ضاد )
- قسمت جلوی زبان و لثه ی مقابل آن : محل تلفظ سه حرف لام - نون و راء
در حقیقت بهتر است مخارج شماره 5 و 6 و7 را یکی بدانیم.علمای جدید زبا ن شناسی بیشتر مخرج این سه حرف را یکی می دانندو تفاوت در صفات است و بنا عقیده ی عده ای در مقدار و نحوه ی اتصال جلوی زبان با لثه مقابل آن است .
این تقسیم بندی مخرج این سه خرف طبق نظر آنانی که مخرج راء، نون و لام را با کمی تفاوت ذکر می کنند:
5- نیم دایره ی جلوی زبان و لثه ی مقابل آن محل تلفظ حرف لام است.لام را حرفی وسیع المخرج می دانند که از تماس نیم دایره ی جلوی زبان یعنی کناره های جلویی و سر زبان با لثه ی مقایل آن ایجاد می شود منظور آن قسمت از لثه است که پشت دندان های انیاب رباعیات و ثنایای بالا قرار دارند.
6-سر زبان و لثه ی مقابل آن محل تلفظ حرف نون است البته علمای جدید مخرج نون و لام و راء را تیغه ی زبان و لثه می دانند و آنها را از حروف لثوی می شمارندودر مورد نون می گویند که تماس زبان بالثه بسیار محکم است به طوری که هوا به بینی راه میابد(نگاه کنید به بحث تفصیلص حرف نون و همچنین مبحث غنه) در قدیم مخرج این سه حرف را ازهم جدا می دانستند ولی زبان شناسان امروزی مخرجشان را تقریبا یکی می دانند.
7-تیغه ی زبان ولثه ی مقابل آن که حرف راء را ایجاد می کند.ابن جزری می گوید در تلفظ حرف راء ناحیه ی تیغه ی زبان کمی عقب تر از مخرج نون است ولی همانطوری که گفته شد اکثر دانشمندان معاصر تفاوتی در مخرج سه حرف لام راء و نون نمی بینند و معتقدند فقط در صفات تفاوت دارند. فقط در تلفظ راء زبان به لثه نمی چسپد بلکه تکریر دارد.
در حقیقت مخرج سه حرف لام، نون و راء یکی ست یعنی برخورد یا لتصال نیم دایره ی جلویی زبان با برجستگی های لثه ی مقابل آن و تفاوت فقط در صفات است(به مبحث تفصیلی شرح حروف مراجعه شود)
8- سر زبان و پایه و لثه ی دندان های پیشین محل ایجاد سه حرف تاء دال و طاء است.وهمچنین گفته اند جلوی زبان و ریشه ی دندان های ثنایای بالا.اگر دقت شود در تلفظ این سه حرف جلوی زبان هم به لثه یپشت دندان های ثنایای بالا برخورد می کند و هم به طور ناچار کمی باخود دندان ها برخورد دارد .علمای جدید این سه حرف را حروف لثه ای دندانی می نامند.
9- کمی عقبتر از سر زبان و لثه ی پشت ثنایای بالا: محل تلفظ سه حرف زای و سین و صاد.چیزی که در کتب تجوید در مورد مخرج این سه حرف آمده است سر زبان و پایه دندان های ثنایای پایین است.یا مثلا گفته شده است از تماس سر زبان با قسمت فوقانی پشت دندان های ثنایای پاییناین سه حرف تشکیل می شود به طوری که مختصر فاصله بین سر زبان و دندان ها پدید آید.ابن جزری هم گفته از تیغه ی زبان و بخش فوقانی دندان های ثنایای پایین این سه حرف صادر می شود سیبویه هم می گوید:آن چه بین تیغه ی زبان و بخش فوقانی دندان های پیشین است محل خروج این سه حرف می باشد.ودیگران گفته اند: " طرف اللسان مع ما بین الأسنان العلیا والسفلى قریباً إلى السفلى ، ویخرج منه الصاد والزای والسین" در اصل فشار سیلابی این سه حرف بین قسمت جلویی زبان و لثه ی مقابل آن در فک بالاست یعنی تقریبا لثه های پشت دندان های ثنایای بالا. وشکل گیری این سه حرف به این صورت است که جلوی زبان (نه نوک زبان بلکه کمی عقب ترکه می توان از آن به پشت نیمه ی جلویی زبان تعبیر کرد) به لثه پشت دندان های ثنایای بالا نزدیک می شود (وبه آن نمی چسپد) و هوا از بین این مجرای ایجاد شده (فضای کمی که بین جلوی زبان و لثه ها پدید آمده) خارج می شود و هر کدام از این سه حرف را با توجه به صفاتشان بوجود می آورد البته درست است که نوک و قسمتی از جلوی زبان به طرف پایین متمایل می شود وبه لثه و دندان های ثنایای پایین می چسپد و باید حتما زبان را هم به همین صورت قرار داد ولی محل ایجاد این سه حرف همان فضای ایجاد شده بین جلوی زبان و لثه مقابل آن در فک بالاست.دانشمندان جدید نیزاز این سه حرف به عنوان لثه ای دندانی نام می برند و گفته اند زبان به دندان های بالا تکیه دارد نه پایین یعنی هنگام تلفظ این حروف فشار اصلی بر دندان های بالاست .شاید اگر گفته بودند بر لثه ی پشت دندان های بالا بهتر بود.بعضی ها هم مخرج این سه حرف را مختلف میدانستند که امروزه کمتر مشاهده می شود اگر به شرح الهادی و جواهر القرآن نگاه کنید مخارج حروف اسلی را از داخل به خارج(بر مبنای مسیر صوت ) به ترتیب صاد سین و زاء نقل کرده است.
10- سر زبان و سر دندان های پیشین بالا و پایین:از تماس سر زبان با لبه ی دندان های ثنایای بالا و پایین سه حرف ثاء ذاء وظاء شکل می گیرد به نحوی که لبه ی دندان های ثنایای بالا قسمت رویی ولبه ی دندان های ثنایای پایین قسمت زیرین سر زبان را لمس می کنند.در اکثر کتاب های تجوید در مورد این مخرج آمده است که" اتصال سر زبان به تیزی سر دندان های ثنایای بالا" و ابن جزری نیزمخرج این سه حرف را بین سر زبان و سر دندان های ثنایای بالا می داند سیبویه هم میگوید مخرج ثاء بین تیغه ی زبان و سر دندان های ثنایا است و قید بالا یا پایین را ذکر نمی کند. و دانشمندان جدید معتقدند که این سه حرف میان دندانی ست و قید ثنایای بالا در اینجا معنی ندارد.
در تلفظ این سه حرف باید توجه داشت که تماس زبان با دندان ها باید کم باشد و زبان کاملا به دندان ها نچسپد بعضی می گویند باید زبان را روی دندان های ثنایای بالا فشار داد و مثلا ثاء را تلفظ کرد در حالی که این سه حرف میان دندانی ست و دندان های ثنایای بالا و پایین مشترکا در ایجادشان دخالت دارند.
در حلیه القرآن آمده است که در تلفظ این سه حرف نوک زبان معمولا از سر دندان ها جلوتر قرار می گیرد که به نظر حرف درستی نمی رسد شاید بهتر است گفته شود نوک زبان در موازات سر دندان ها قرار می گیرد.
در بعضی از کتب تجوید مخرج این سه حرف را هم کمی از هم جدا دانسته اند مثلا در سرالبیان تالیف حسن بیگلری آمده است که مخرج ظاء پیش از آن دو است و ترتیب مخارجشان با توجه به مسیر صوت عبارت است از ظ- ذ - ث و اضافه کرده است که صفات این حروف این موضوع را تایید می کند.
توضیح حروفی که مخرج آنها در لب هاست:
1- دندان های ثنایای بالا و لب پایین عوامل ایجاد حرف فاء هستند.از تماس سر دندان های ثنایای بالا با لب پایین حرف فاء تولید می شود در تلفظ این حرف باید دقت شود که لب به طرف داخل جمع نشود و دندانها به اصطلاح با پشت لب برخورد نکنند همینطور نباید دندان ها را خیلی داخل لب برد در اصل باید دندان ها را آن جایی قرار داد که معمولا مرز بین خشکی و تری لب است.
2-لب های بالا و پایین سه حرف باء میم و واو را ایجاد می کنند.
- از تماس دو لب با هم حروف باء و میم شکل می گیرند. در مورد این دو حرف هم باید توجه داشت دو لب به حالت معمول و عادی با هم تماس داشته باشند البته در باء به صورت ناگهانی و لحضه ای و در میم با چسپیدن کامل دو لب به هم .در بعضی از کتب تجوید آمده است که باء از رسیدن اندرون دو لب و جدا شدن آن دو از یکدیگر پدید می آید(سرالبیان تالیف حسن بیگلری) و گفته شده است مخرج باء از تری لب ها می باشد( فروغ قرآن تالیف سید حسن حافظیان) که در حقیقت این طور نیست بلکه باید لب ها به طور معمولی و بدون جمع شدن به داخل یا خارج، با هم برخورد کنند.اگر چه ظا هرا به نظر می رسد در هنگام تلفظ میم کمی لب ها به داخل جمع می شوند و در قرائت بعضی از قاریان نیز این امر مشاهده می شود مخصوصا در مورد میم مشدد.در کتب علمای جدید آوا شناسی قیدی در مورد بیرون یا داخل لب ها و یا جمع کردن لب ها در تلفظ این دو حرف نیامده است فقط از برخورد و تماس لب ها جهت ایجاد حرف باء و میم سخن به میان آمده است.
حرف باء: در اصل از برخورد و رها شدن ناگهانی دو لب پدید می آید به طوری که صدای آن به یکباره ایجاد می شود و استمرار ندارد.
حرف میم: این حرف از چسپیدن وفشار لب ها بر هم ایجاد می شود صدای این حرف با کمی استمرار صوت همراه است.
واو: از نزدیک شدن لب ها به هم و کمی جمع شدن لب ها این حرف شکل می گیرد .بدون دخالت دندان.
نامگذاری حروف با توجه به مخارج آنها:
حروف حلقی (هاء، همزه،حاء، عین، خاء، غین)
حروف لهوی (قاف و کاف) لهات=زبان کوچک
حرف ضرسی (ضاد) چون تعداد زیادی از دندان ها در تلفظ آن دخالت دارند
حروف شجری (جیم،شین،یاء) شَجر یعنی سقف دهان
حروف اسلی (زاء،سین،صاد) اَسَلةُالّسان یعنی قسمت جلویی زبان(باریکه ی سر زبان)
حروف نطعی (تاء، دال، طاء) برجستگی های لثه در پشت ثنایای بالا را نطع می گویند.
حروف لثوی (راء، لام، نون) لثه در ایجاد این حروف نقش اصلی را دارد.
حروف ذلقی یا ذَولَقی (ثائ،ذاء،ظاء) ذلق به معنی تیزی نوک زبان است
حروف شفوی یا شفَهی (باء، فاء، میم، واو) شفوی یعنی لبی
حروف جوفی یا هوایی (الف، واو، یاء ) و همچنین همزه طبق نظر دیگری (در اصل فقط الف اگر حرف باشد حرف هوایی ست)
مبحث مخارج حروف:
دسته بندی کلی مخارج حروف:
سه دسته ی اصلی :حروف حلقی -حروف دهان - حروف لب
تقسیم بندی کلی
توضیح مخارج حروف حلقی:
شرح حروفی که مخارج آنها در دهان است:
تشریح مخرج لب ها:
- حروفی که مخرج آنها در حلق است
حلق دارای سه مخرج برای 6 حرف می باشد به اعتقاد ابن جزری 7 حرف
1- دورترین نقطه ی حلق نسبت به دهان محل شکل گیری حرف همزه و هاء و به اعتقاد ابن جزری الف است(می گوید چون شروع تلفظ الف در حلق است).البته علمای جدید آواشناسی مخرج همزه وهاء را حنجره می دانند
2- وسط حلق:مخرج عین و حاء
3- نزدیک ترین نقطه ی حلق به دهان:محل تلفظ غین و خاء
(صرف نظر از بغضی از نظرات که مخرج این دو حرف را در دهان می دانند)
-حروفی که مخرج آنهادر دهان است
1- دورترین نقطه ی زبان: قاف
2- کمی جلوتر از قاف :کاف
3- وسط زبان و وسط کام بالا:جیم شین یاء
4- یکی از کناره های زبان و آنجه که از دندان های آسیادر مقابل آن است:ضاد
5- ابتدای کناره ی زبان و تیغه ی آن و کام و لثه ی مقابل آن:لام
6- سر زبان و لثه ی مقابل آن: نون
7- پشت قسمت جلویی زبان ولثه ی مقابل آن: راء
طبق نظری دیگر در اصل مخرج این سه حرف یکی ست یعنی نیم دایره جلوی زبان و
لثه مقابل آن محل تشکیل سه حرف راء، نون و لام است و اختلافشان بیشتر در صفات است
8- سر زبان و پایه و لثه ی دندان های پیشین بالا: طاء تاء دال
دندان ها:
ثنایا(نیش) 4عدد جلوی دهان
رباعیات 4عدد بعد از ثنایا
انیاب 4عدد بعد ازرباعیات
ضواحک 4عدد بعد از انیاب
طواحن 12عدد بعد از ضواحک
نواجذ(عقل) 4عدد آخرین دندان ها
9- سرزبان و پایه ی دندان های پیشین پایین: صاد سین زای
یا به عبارت بهتر: کمی عقب تر از سر زبان و لثه پشت ثنایای بالا(چون فشار اصلی در ایجاد صدای این حروف به همین صورت وارد می شود)
10- سر زبان و سر دندان های پیشین بالا و پایین: ظاء ذال ثاء
از قرار گرفتن سر زبان بین دندان های ثنایای بالا و پایین این سه حرف شکل می گیرد
3-حروفی که مخرج آنهادر لب هاست
1-دندان های پیشین بالاو لب پایین : فاء
2- لب ها: باء میم واو
فشرده شدن لب ها :میم باء
عدم اتصال لب ها: واو
مخرج خیشوم:محل خروج حروف غنه نون و میم(مشدد)
فضای دهان:محل خروج حروف مدی به اعتقاد ابن جزری که این را هم یک مخرج گرفته است
4-حروف جوفی یا هوائی
توضیح مخارج حروف حلقی:
اقصی الحلق و دو حرف همزه و هاء: اکثر علمای تجوید آخرین نقطه ی حلق را که همان دور ترین نقطه از دهان است محل شکل گیری این دو حرف می دانند.ولی آوا شناسان جدید زبان عرب اعتقاد دارند که در مورد همزه باید کمی پایین تر رفت ودر اصل محل ایجاد همزه را چاکنای و تارهای صوتی در حنجره می دانند.
به هر حال این دو حرف باید از پایین ترین جایی که صدا قادر به شکل بیرون بیایند.به طوری که هیچکدام از اندام های تلفظی دیگر مانند دیواره های گلو زبان و یا دندان ها و لب در شکل گیری آنها تاثیری نداشته باشند.
درهنگام تلفظ این دو حرف دهان در حد معمول باز می ماند.
وسط حلق وتلفظ دو حرف عین و حاء
اگر حلق را به سه قسمت مساوی تقسیم کنیم شاید دقیقا وسط حلق محل خروج این دو حرف نباشد و باید گفت مخرج این دو حرف به بالا ی حلق و دهان نزدیکتر است تا پایین حلق .ولی هرچه باشد محل تلفظ این دو حرف دیواره های گلو ست و میان حلق .
نکته:به نظر ما مخرج این دو حرف یعنی عین و حاء با کمی تسامح یکی است ولی بعضی از صاحب نظران فن تجوید نظرات دیگری را ارائه داده اند.ابن جزری و مکی معتقدند که مخرج حاء پایین تر از عین می باشد که سیبویه و عده ای دیگر نیز به همین اعتقادند.از طرفی شریح مانند مهدوی و بعضی دیگر تصریح می کند که خاء قبل از عین است و عین از لحاظ مخرج پایین تر است.ابن درید می گوید این دو حرف از دومین مخرج هستند بدون اینکه ترتیبی را برای آنها ذکر کند. از گفته ی خلیل در کتاب العین نیز شاید نوعی ترتیب فهمیده شود آنجا که می گوید اگر صفت بحه در هاء نبود به دلیل نزدیکی مخرجش با عین با آن اشتباه می شد.اما دانشمندان جدید در مخرج این دو حرف اختلافی نمی بینند.
نزدیکترین نقطه ی حلق به دهان و دو حرف غین و خاء:
شاید بتوان این دو حرف را حروف کنار مرزی دانست این طرف مرز یعنی طرف حلق غین و خاء و آن طرف هم یعنی طرف دهان در لب مرز قاف واقع شده است.در اصل این دو حرف در بالاترین جای حلق و نزدیکترین نقطه به دهان شکل می گیرند به طوری که تاثیر فیزیکی این دو حرف را در هنگام تلفظ می توان در انتهای دهان و بویژه انتهای سقف دهان احساس کرد .در تلفظ این دو حرف بین فارسی زبانان و عرب ها اختلافی نیست یعنی همانطوری که در فارسی این دو حرف را تلفظ می کنیم در قرائت نیز می توانیم تلفظ کنیم .البته باید توجه داشت که در بعضی از نقاط ایران حروف قاف و غین را تقریبا به جای هم تلفظ می کنند مثلا احساس می شود می گویند غاصدک یا کلاق که منظور ما در مورد یکی بودن تلفظ فارسی و عربی این دو حرف "غین و خاء" همان فارسی صحیح می باشد.
نظرات مختلف:
اکثرعلمای عرب معتقدند که مخرج این دو حرف(غین وخاء) نزدیکترین نقطه ی حلق نسبت به دهان است که بعد از آن حرف دهانی قاف و سپس کاف قرار دارد.
آوا شناسان و علمای امروز ی مثل کمال بشر و احمد مختار معتقدند که این دو حرف از حروف نرم کامی هستند و مخرجشان به همراه کاف جلوتر از قاف است یعنی به لب ها نزدیکترند تا قاف.و قاف از این دو به حلق نزدیکتر است زیرا قاف لهوی ست.نا گفته نماند که بعضی دیگر از علمای عرب هم گفته اند که غین و خاء از حروف عقب دهانی هستند نه حلقی.
مبرد درالمقتضب می گوید سومین مخرج که عبارت است از نزدیکترین حروف حلق نسبت به دهان مخرج خاء و غین است.
ابن سینا مخرج خاء و قاف را یک مخرج می داند و در باره ی مخرج خاء می گوید "زبان کوچک و کام" و غین و کاف را هم دارای یک مخرج می داند که از مخرج خاء و وقاف به دهان نزدیکتر است.بعضی از قراء خاء و غین را از حروف اخفا(مثل بقیه حروف دهان) قرار داده اند و همزه و هاء و عین و حاء را حلقی دانسته اند
توضیح حروفی که مخارج آنها در دهان است:
بنا به قول مشهور دهان یا به عقیده ی ابن جزری زبان ده مخرج دارد که 18 حرف بوسیله ی آن تلفظ می گردد.
1- دورترین نقطه ی دهان: قاف
بنا به مشهور از این مخرج فقط یک حرف صادر می شود و آن قاف است
در اصل می توان گفت هنگامی که نوک زبان کوچک از ریشه ی زبان اصلی جدا می شود حرف قاف پدید می آید.ابن جزری مخرج قاف را انتهای زبان وآن قسمت از کام بالا که مقابل آن است می داند و آن را اولین مخرج دهان از طرف حلق می داند.امروزه مخرج قاف را زبان کوچک می دانند یعنی اتصال محکم آخر زبان با زبان کوچک.
2-دومین مخرج دهان از طرف حلق: کاف
که از این مخرج هم فقط حرف کاف تولید می شود. گفته شده است که در تلفظ کاف قسمت بیشتری از ریشه ی زبان اصلی با زبان کوچک ماس می شود(نسبت به قاف) و تلفظ این حرف نباید با تیزی و فشار هوا همراه باشد.بعضی ها گفته اند آن طرف زبان کوچک(طرف حلق) قاف و این طرف زبان کوچک کاف را می سازد. بعضی ها در مورد مخرج کاف چنین گفته اند"أقصی اللسان تحت مخرج القاف قلیلا" در حالی که در مورد مخرج قاف فقط از عبارت اقصی اللسان استفاده شده است.
3-وسط زبان و وسط کام بالا(حروف میان دهانی)
که از این مخرج سه حرف جیم شین و یاء صادر می شود.البته باید گفت وسط نیمه ی جلویی زبان در تلفظ این سه حرف دخالت دارند که از آن در کتب تجوید به وسط زبان تعبیر شده است.دکتر انیس در الاصوات الغویه در مورد مخرج جیم می گود از چسپیدن جلوی زبان با سخت کام بالا این حرف پدید می آید.یا دکتر احمد مختار در باره ی تولید صدای یاء می گوید از بالا رفتن جلوی زبان در ناحیه ی سخت کام این حرف پدید می آید.
4-یکی از کناره های زبان وآنچه از دندان های آسیای بالا در مقابل آن است:
این مخرج هم مختص حرف ضاد است که یکی از سخت ترین حروف عربی از لحاظ تلفظ می باشد.از تماس یا همان برخورد کناره ی زبان با دندان های آسیایی که در مقابل آن قرار دارند حرف ضاد تولید می شود .البته گفته می شود اگر کناره ی راست زبان را برای تلفظ این حرف انتخاب کنیم بهتر است. بعضی ها قید دندان های آسیای بالا را جهت برخورد زبان آورده اند و بعضی می گویندزبان ناخود آگاه هم به دندان های آسیای بالا و هم پایین برخورد می کند. ولی به نظر می رسد فشار اصای بر دندان های آسیای بالا باشد .البته توجه داشته باشید که برخورد زبان با دندان ها صورت پذیرد نه آنطوری که در بعضی از کتب تجوید آمده کشین زبان به دندان های آسیا از آخر دهان به جلوی دهان.(رجوع کنید به مبحث تفصیلی حرف ضاد )
- قسمت جلوی زبان و لثه ی مقابل آن : محل تلفظ سه حرف لام - نون و راء
در حقیقت بهتر است مخارج شماره 5 و 6 و7 را یکی بدانیم.علمای جدید زبا ن شناسی بیشتر مخرج این سه حرف را یکی می دانندو تفاوت در صفات است و بنا عقیده ی عده ای در مقدار و نحوه ی اتصال جلوی زبان با لثه مقابل آن است .
این تقسیم بندی مخرج این سه خرف طبق نظر آنانی که مخرج راء، نون و لام را با کمی تفاوت ذکر می کنند:
5- نیم دایره ی جلوی زبان و لثه ی مقابل آن محل تلفظ حرف لام است.لام را حرفی وسیع المخرج می دانند که از تماس نیم دایره ی جلوی زبان یعنی کناره های جلویی و سر زبان با لثه ی مقایل آن ایجاد می شود منظور آن قسمت از لثه است که پشت دندان های انیاب رباعیات و ثنایای بالا قرار دارند.
6-سر زبان و لثه ی مقابل آن محل تلفظ حرف نون است البته علمای جدید مخرج نون و لام و راء را تیغه ی زبان و لثه می دانند و آنها را از حروف لثوی می شمارندودر مورد نون می گویند که تماس زبان بالثه بسیار محکم است به طوری که هوا به بینی راه میابد(نگاه کنید به بحث تفصیلص حرف نون و همچنین مبحث غنه) در قدیم مخرج این سه حرف را ازهم جدا می دانستند ولی زبان شناسان امروزی مخرجشان را تقریبا یکی می دانند.
7-تیغه ی زبان ولثه ی مقابل آن که حرف راء را ایجاد می کند.ابن جزری می گوید در تلفظ حرف راء ناحیه ی تیغه ی زبان کمی عقب تر از مخرج نون است ولی همانطوری که گفته شد اکثر دانشمندان معاصر تفاوتی در مخرج سه حرف لام راء و نون نمی بینند و معتقدند فقط در صفات تفاوت دارند. فقط در تلفظ راء زبان به لثه نمی چسپد بلکه تکریر دارد.
در حقیقت مخرج سه حرف لام، نون و راء یکی ست یعنی برخورد یا لتصال نیم دایره ی جلویی زبان با برجستگی های لثه ی مقابل آن و تفاوت فقط در صفات است(به مبحث تفصیلی شرح حروف مراجعه شود)
8- سر زبان و پایه و لثه ی دندان های پیشین محل ایجاد سه حرف تاء دال و طاء است.وهمچنین گفته اند جلوی زبان و ریشه ی دندان های ثنایای بالا.اگر دقت شود در تلفظ این سه حرف جلوی زبان هم به لثه یپشت دندان های ثنایای بالا برخورد می کند و هم به طور ناچار کمی باخود دندان ها برخورد دارد .علمای جدید این سه حرف را حروف لثه ای دندانی می نامند.
9- کمی عقبتر از سر زبان و لثه ی پشت ثنایای بالا: محل تلفظ سه حرف زای و سین و صاد.چیزی که در کتب تجوید در مورد مخرج این سه حرف آمده است سر زبان و پایه دندان های ثنایای پایین است.یا مثلا گفته شده است از تماس سر زبان با قسمت فوقانی پشت دندان های ثنایای پاییناین سه حرف تشکیل می شود به طوری که مختصر فاصله بین سر زبان و دندان ها پدید آید.ابن جزری هم گفته از تیغه ی زبان و بخش فوقانی دندان های ثنایای پایین این سه حرف صادر می شود سیبویه هم می گوید:آن چه بین تیغه ی زبان و بخش فوقانی دندان های پیشین است محل خروج این سه حرف می باشد.ودیگران گفته اند: " طرف اللسان مع ما بین الأسنان العلیا والسفلى قریباً إلى السفلى ، ویخرج منه الصاد والزای والسین" در اصل فشار سیلابی این سه حرف بین قسمت جلویی زبان و لثه ی مقابل آن در فک بالاست یعنی تقریبا لثه های پشت دندان های ثنایای بالا. وشکل گیری این سه حرف به این صورت است که جلوی زبان (نه نوک زبان بلکه کمی عقب ترکه می توان از آن به پشت نیمه ی جلویی زبان تعبیر کرد) به لثه پشت دندان های ثنایای بالا نزدیک می شود (وبه آن نمی چسپد) و هوا از بین این مجرای ایجاد شده (فضای کمی که بین جلوی زبان و لثه ها پدید آمده) خارج می شود و هر کدام از این سه حرف را با توجه به صفاتشان بوجود می آورد البته درست است که نوک و قسمتی از جلوی زبان به طرف پایین متمایل می شود وبه لثه و دندان های ثنایای پایین می چسپد و باید حتما زبان را هم به همین صورت قرار داد ولی محل ایجاد این سه حرف همان فضای ایجاد شده بین جلوی زبان و لثه مقابل آن در فک بالاست.دانشمندان جدید نیزاز این سه حرف به عنوان لثه ای دندانی نام می برند و گفته اند زبان به دندان های بالا تکیه دارد نه پایین یعنی هنگام تلفظ این حروف فشار اصلی بر دندان های بالاست .شاید اگر گفته بودند بر لثه ی پشت دندان های بالا بهتر بود.بعضی ها هم مخرج این سه حرف را مختلف میدانستند که امروزه کمتر مشاهده می شود اگر به شرح الهادی و جواهر القرآن نگاه کنید مخارج حروف اسلی را از داخل به خارج(بر مبنای مسیر صوت ) به ترتیب صاد سین و زاء نقل کرده است.
10- سر زبان و سر دندان های پیشین بالا و پایین:از تماس سر زبان با لبه ی دندان های ثنایای بالا و پایین سه حرف ثاء ذاء وظاء شکل می گیرد به نحوی که لبه ی دندان های ثنایای بالا قسمت رویی ولبه ی دندان های ثنایای پایین قسمت زیرین سر زبان را لمس می کنند.در اکثر کتاب های تجوید در مورد این مخرج آمده است که" اتصال سر زبان به تیزی سر دندان های ثنایای بالا" و ابن جزری نیزمخرج این سه حرف را بین سر زبان و سر دندان های ثنایای بالا می داند سیبویه هم میگوید مخرج ثاء بین تیغه ی زبان و سر دندان های ثنایا است و قید بالا یا پایین را ذکر نمی کند. و دانشمندان جدید معتقدند که این سه حرف میان دندانی ست و قید ثنایای بالا در اینجا معنی ندارد.
در تلفظ این سه حرف باید توجه داشت که تماس زبان با دندان ها باید کم باشد و زبان کاملا به دندان ها نچسپد بعضی می گویند باید زبان را روی دندان های ثنایای بالا فشار داد و مثلا ثاء را تلفظ کرد در حالی که این سه حرف میان دندانی ست و دندان های ثنایای بالا و پایین مشترکا در ایجادشان دخالت دارند.
در حلیه القرآن آمده است که در تلفظ این سه حرف نوک زبان معمولا از سر دندان ها جلوتر قرار می گیرد که به نظر حرف درستی نمی رسد شاید بهتر است گفته شود نوک زبان در موازات سر دندان ها قرار می گیرد.
در بعضی از کتب تجوید مخرج این سه حرف را هم کمی از هم جدا دانسته اند مثلا در سرالبیان تالیف حسن بیگلری آمده است که مخرج ظاء پیش از آن دو است و ترتیب مخارجشان با توجه به مسیر صوت عبارت است از ظ- ذ - ث و اضافه کرده است که صفات این حروف این موضوع را تایید می کند.
توضیح حروفی که مخرج آنها در لب هاست:
1- دندان های ثنایای بالا و لب پایین عوامل ایجاد حرف فاء هستند.از تماس سر دندان های ثنایای بالا با لب پایین حرف فاء تولید می شود در تلفظ این حرف باید دقت شود که لب به طرف داخل جمع نشود و دندانها به اصطلاح با پشت لب برخورد نکنند همینطور نباید دندان ها را خیلی داخل لب برد در اصل باید دندان ها را آن جایی قرار داد که معمولا مرز بین خشکی و تری لب است.
2-لب های بالا و پایین سه حرف باء میم و واو را ایجاد می کنند.
- از تماس دو لب با هم حروف باء و میم شکل می گیرند. در مورد این دو حرف هم باید توجه داشت دو لب به حالت معمول و عادی با هم تماس داشته باشند البته در باء به صورت ناگهانی و لحضه ای و در میم با چسپیدن کامل دو لب به هم .در بعضی از کتب تجوید آمده است که باء از رسیدن اندرون دو لب و جدا شدن آن دو از یکدیگر پدید می آید(سرالبیان تالیف حسن بیگلری) و گفته شده است مخرج باء از تری لب ها می باشد( فروغ قرآن تالیف سید حسن حافظیان) که در حقیقت این طور نیست بلکه باید لب ها به طور معمولی و بدون جمع شدن به داخل یا خارج، با هم برخورد کنند.اگر چه ظا هرا به نظر می رسد در هنگام تلفظ میم کمی لب ها به داخل جمع می شوند و در قرائت بعضی از قاریان نیز این امر مشاهده می شود مخصوصا در مورد میم مشدد.در کتب علمای جدید آوا شناسی قیدی در مورد بیرون یا داخل لب ها و یا جمع کردن لب ها در تلفظ این دو حرف نیامده است فقط از برخورد و تماس لب ها جهت ایجاد حرف باء و میم سخن به میان آمده است.
حرف باء: در اصل از برخورد و رها شدن ناگهانی دو لب پدید می آید به طوری که صدای آن به یکباره ایجاد می شود و استمرار ندارد.
حرف میم: این حرف از چسپیدن وفشار لب ها بر هم ایجاد می شود صدای این حرف با کمی استمرار صوت همراه است.
واو: از نزدیک شدن لب ها به هم و کمی جمع شدن لب ها این حرف شکل می گیرد .بدون دخالت دندان.
نامگذاری حروف با توجه به مخارج آنها:
حروف حلقی (هاء، همزه،حاء، عین، خاء، غین)
حروف لهوی (قاف و کاف) لهات=زبان کوچک
حرف ضرسی (ضاد) چون تعداد زیادی از دندان ها در تلفظ آن دخالت دارند
حروف شجری (جیم،شین،یاء) شَجر یعنی سقف دهان
حروف اسلی (زاء،سین،صاد) اَسَلةُالّسان یعنی قسمت جلویی زبان(باریکه ی سر زبان)
حروف نطعی (تاء، دال، طاء) برجستگی های لثه در پشت ثنایای بالا را نطع می گویند.
حروف لثوی (راء، لام، نون) لثه در ایجاد این حروف نقش اصلی را دارد.
حروف ذلقی یا ذَولَقی (ثائ،ذاء،ظاء) ذلق به معنی تیزی نوک زبان است
حروف شفوی یا شفَهی (باء، فاء، میم، واو) شفوی یعنی لبی
حروف جوفی یا هوایی (الف، واو، یاء ) و همچنین همزه طبق نظر دیگری (در اصل فقط الف اگر حرف باشد حرف هوایی ست)
